Источник

II Приложения

Приложение I

Подлинный татарский текст некоторых писем Николая Ивановича Ильминского, напечатанных выше в русском переводе.

1 письмо

20 мая 1872 года.

Эй сойокло а́тей Василий Тимофеевич!

Миннянь дя жамагатымъ синеҥъ кумаҥнанъ да кюбтянь кюбь сялямь дя тынычлыкъ сиҥа. Жазыуыҥны укыбъ бикь сойондо́кь. Синь киткячь ике очь коннянь суҥъ мажаръ Гаврила агайнынъ сиҥа каты килде, бикь жакшы жаза, улъ Астраханнанъ туры Петербурга барганъ, шунда сине очоратты мы жук мы. Синь академикъ Антонъ Антонычъ Шифнерга барганъ булсаҥъ очратканъ сыҥъ акыры. Безнень часословъ äкерень геня бара. Вечернядя байтакъ жирь алмаштырдымъ. Äуяль 103 псаломнынъ «на горахъ станутъ воды» дигянь тошонь ӳзгярттемь, то́рло́ толкованiягя карабъ, аннары Гордѣй бабайданъ акылъ сорадымъ, улъ килешерь килешмясь булгачъ, минь толковниклярга эяреб тозяттемь; инде аҥнаулыракъ тея башлагандыръ. Аннары минь повечерiялярне бирдем, синь кайткынчы басылыбъ бетярь дибь уйлыймынъ. Тетвельнинь Михайла ике малайынъ алыбъ килде, а́легя тораларъ. Михайланынъ экзаменъ а́йтясе баръ, минь аны Свiяжcкiйгя жибяргянь эйемь, улъ Чистайга барырга уйлый; андагы смотрителляр аҥаръ белешь икянь, шуҥаръ ышаныбъ Чистайга бара. Тикь анынъ Метригендя атасынынъ атынъ жангышыбъ кире жазганнаръ. Шулай итебь Консисторiядянь Казенный Палатка жòрöбь кöнобезне уткязябезь. Синеҥъ турыҥда Алексѣй Осиповичъ Ключаревъ жазды, Митрополитъ кушканъ сиҥа Монастырда патиръ барергя, атъ белянь кеше биребь жöрто́ргя, тамагыҥны туйдырырга, ичмаса торгаҥъ нуждаларыҥны булдырыбъ бирергя, дибь жазды миҥа, минь бикь сойо́ндемь. Корсаковъ та Мяскяӳгя барадыръ, минь аҥаръ адресеҥне жаздырдымъ. Шунда сине очратасыдыръ.

Суҥъ инде Ходай сине сау кöйö жорöтсень эйе. Мынысынъ жаздымъ Евстафiй Николаевичъ кыстагачъ, жукъ iйса бикь жазарга да кулъ жо́рмяде, äлля ничекь, кай кöнно́ конь иссе, кай ко́нно торло затъ кешелярь кряшень, чыуашъ, чермишлярь килебь жодятялярь. Башымъ äрь тöрло конно́ исябтянь бушъ каладыръ. Ну ичмаса синь геня сау имень торсаҥ, Аллага шо́ворь дибь а́йтермень. Безнень картайгачъ, заманабызъ ӳтте инде. Сау булъ, со́йокло Япрейгя бикь сялямь. Мыны жаздымъ минь.

Николай Ильминский.

2 письмо

24 апреля 1874 года.

Äтей.

Бая синнянь кайтышлый минемь искя тошто берь эшеткялягянь сюземь. Семинарiядяге кряшень жигетляре, кай чагында Семиварiядянь тейегисезь багытта чыгыбъ жя школга жя синеҥ катка бараларъ, шулай итебь кыласы задачларыннанъ да калгалыйларъ. Айсаҥъ синь аларга узенъ äйтя кюрь: будни кöннярь ашагачтынъ сагять бишкя чаклы урокъ булмаганъ сюряття чыгыбъ жоро́ргя руксять баръ, аннары сагять бяшне суккачъ жя жазарга жя бютянь берь берь эшкя тотоныбъ утырырга кирякь. Тагы ужиннань да кичке телякляреннянь дя калырга жарамасыйы. Минь уземь аларга айтмякче эйемь, сиҥа каршы килгянь кюкь теяремь дибь синеҥъ узеҥя а́йттереуне лучшегя куйдымъ.

Сине кадерляӳче.

Семинарiядя аларъ бютянь иптяшляреннянь айырымъ жöрмясень, а́шяке эшлярдянь башка сюряття, аннары Семинарiя рятеннянь чыкмасыннаръ ыйы.

3 письмо

15 сентября 1876 года.

Атей. Минь синь кайткынчы киткянь булдымъ. Шулай Ходай жазганъ дыръ. Сиҥа жугыйса берь сюземь баръ ыйы. Александръ Григорьевичъ Безсоновъ Академiяданъ чыкмакчы булды, бу сюзне бетерялмей калдырамъ.

А́ммä учителгя экзаменъ итясе жегетлярне синь школда тотобъ укыттырыбъ торчы, минь кайткынчы.

4 письмо

15 марта 1871 года.

А́тей!

Шушы бичара Алан учителе белянь ней эшляргя мин белмеймень. Синь узеҥъ уйлабъ карабъ ней геня куйсаҥ да миҥа жаза. Алай булса да мына минемь уйымъ шулай булгач сиҥа ничекь тейярь а́ле? Хазерь улъ школына т. е. Аланга кайтмасын, багыты да бяйрямгя ауышыбъ тора инде. Мында синеҥъ школда торсонъ. Карабъ карамас или укыр укымас койо́ торсон, кюкрягень тынычландырыръ о́чонь. А пасхаданъ ойгя кайтыр эйе. Анынъ узе тосо буганысыда бикь жагымвы бикь матуръ кюреня. Бикь жа́ль.

Сиҥа кенягя жибярямь Сербiя калыгы турысында.

Попечитель миҥа 27 кенягя китергянь эйе, минь дортöсонь кызыл Иванга бирдемь. Бу кенягялярне кряшень школларына оляштерергя дибь Попечитель кушты. Синь инде öляштеребь бетерь.

5 письмо

Äтей!

Алексѣй бабай арткылы Тимей агай акча сорой икянь. Дюрть ауылда дюрть малай укытадыръ. Акча аларга кирякь була икянь. Акчаҥ булса ичмаса азъ булса да биребь жибярь сяҥ жарар эйе. Тямей бикь инялебь сораганъ имешь. Школлары Баймурзинда, ике Тярбеття, Хозесанда – бары дюрть ауылда.

Безь аларны дюртесень дя смѣтага кертясе.

Синеҥ кол.

6 письмо

16 апрѣля 1882г.

Äтей, синь братецъ мой вотъ что. Синеҥъ белянь бик бик уйлашасы бар. Богон кичкяряк, а впрочемъ сагать бишлярдя килсяҥъ жарар ыйы. Минь жоклабъ жатканъ сюряття оятырсы́н.

Синеҥ колоҥ.

7 письмо

3 сентября 1883 года.

Бого́нь минь всеношнага сезгя барым; учителляргя а́йтерлек ич бер сюз табылмый аптрагачъ бергя бер уй белян бер кюҥелдян кляу иткян жакшы булырыйы дибь уйлыймын.

8 письмо

Äтей, кенягонь конь буйы кешелярь килебь мине туктатканнаръ. Инде казерь геня утырыбъ жаза башладымъ. Бöтонь молебенне олго́ртмямь, тикъ берь эктенiяне кючереремь дя молитваны. Айсаҥъ иртягя сугубая эктенiянень артыннанъ шушы эктенiяне кушарсынъ, аннары молитваны тезлянебь укырсынъ. Ӳлгянь кешеляргя телягянь эктенiяне укыганъ то́шкя куйсаҥъ ничекь булыръ. Хазерь кючеребь бетерямень.

9 письмо

19 ноября 1867 года.

Игнатларга Борисъ белянь Андрейгя барыгызга да кюбтянь кюбь сялямь.

Сезнень а́рь кайсыгызнынъ катынъ укыдымъ, аннары Василiй агай белянь барыбъ уйлашыбъ киҥяшь итебь куйдымъ сюзне былай дибь. Сезъ Борисъ белянь Андрей Апазда торогозъ; инде карагызда сакъ булыгызъ, аҥъ булыгызъ, малайларны арыу укытырга у́зегезгя кютяребь алсагызъ алебезь житмяде дибь кире кайтмагызъ, чтобы сезнень берярь жо́зь малай булсынъ, илле алтмышь кызъ булсынъ. Мына минь нейдей сезгя задача бирдемь куштымъ. Äлегя уйнабъ а́йтямь, чыннабъ äйтейемь, инде Ходайга табшырыбъ, Ходайданъ телябь эшкя тотоногызъ буганъ кюҥелдянь. Ходай сезгя кыуать бирерь, жяшь булсагызъ да. Иҥь баштанъ чиркяугя жорогозь малайларны да жортогозь, ирексезлябь то́голь угетлябь аннары картъ кешеляргя башъ салыбракъ киҥяшлярень тыҥҥабъ, а́гярь читень эшь килгяндя алардан акылъ сорабъ торогызъ, у́зегезнень кочь житмясь жирдя картларны инялебь булыштырыгызъ. Ауылдагы картлар о́йдяге нигезь кюкь. Картларга миннянь кюбтянь кюбь сялямь. Аннары малайларны укытыгызъ жоннябь; жарлысынъ байыннанъ, кечесень олосыннанъ айырмагызъ; барасына да сюзегезь берь булсынъ, жозогоз дя ачыкъ булсынъ. Äгярь малайларнынъ кайсысы жангышса да арыу сюзь белянь ачыусызъ койо äйтегезь; сугыу того́ль орышыу да булмасынъ. Инде сезне Ходайга табшырдыкъ. Ходай сезгя саулыкъ бирсень, акылъ бирсень, кыуатъ бирсень. Синь Борисъ арчага а́зерякь узеҥъ ойрянь тагы. Момкинь булса тагы свящ. исторiядянь, жя Евангелiядянь кайсы тошлярень а́кереннябь кочорче арчага; тикь арчанынъ артыннанъ бикь кыума, укытыучылыкны калдырма. А́гярь былтыргы аръ малайы сездянь быйылъ да укыса синь аҥаръ кушь у́зе арча жазсынъ ӳзе кюрсяткянь нястялярне, иҥъ элгяре акейатсемяклярне, аннары ыманнарны кочорсонь. Эй кюктаге атабызны ко́чоробь арча жырлатыбъ кара, жя эй Ходай жарлыканы кочоробь жырлатыбъ кара, – ничекь булыръ: арларъ жаратырларъ акыры.

Синь Игнатъ кайтъ, сиҥа безь Василiй агай белянь урынъ жасыйбызь Ковалда жя бютянь берь берь жирдя. Сиҥа кюбь жазмыймынъ, шунынъ о́чонь берь атнада кюрешербезь шунда сойляшербезь. Синь Игнатъ Апазданъ китярь алдыннанъ священника барыбъ бахиллекъ алъ, картларга барыбъ аларнынъ да бахиллеклярень алыбъ кайть.

Ну инде барыгызга да сялямь, сау торогоз.153

10 письмо

29 ноября 1869г.

Узь жанымнанъ артыкъ сойгянь дусымъ Андрейгя кюбь сялямь деймень.

Катыҥны укыбъ бикь сойондемь; тырышъ, жоряклегеҥъ басылмасынъ, малайларны арыу укытыбъ жакшыга ойорять; картъ кешеляргя кара, угетлярень сора кирякь чагында. Аннары минь эшеттемь, бикь кюбь малайларъ сездянь жазыуга о́йряняселяре килеуень калядерь, тикь куркыбь школга кермей; укытканъ какынъ тюлятерлярь, акча тюлямясянъ укыганъ малайларны казенныйга алыныръ дибь куркаларъ имешь. Улъ сюзь чынъ мы, жалганмы? Ничекь кеня булса да синь Спiй бабайларга да бютянь арыу кешеляргя дя а́йть, безнень кряшень малайларынъ тикь укытыбъ акыллы итебь чынъ денгя ойряттерясебезь киля, акчалары да кирякь того́ль, кызмятляре дя кирякь того́ль. Ходай очонь дибь тырышабызъ, äлла́ Ходай сорау конöнда жауабыбызны жиҥеляйтерь кряшеннярне Анынъ чынъ дорöс жулына салганъ очонь дибезь. Бу сюзлярне картларга тыҥнатъ154.

Спiй бабайларга, Чыбай бабайларга бютянь арыу картларга кюбтянь кюбь сялямь а́йтямень. Сезнень ауылда у́ткянь кыштанъ малайларыҥны укыттыкъ, äлеля укыттырырга уйыбыз баръ эйе. Тикь безь эшетябезь кайсыларнынъ шунысы турысында шиклянгяннярень. Укыткань акчасынъ тюлятерлярь, тюлямясянъ укыганъ малайларны казенныйга алырларъ дибь курка торганъ кешелярь баръ имешь, шуннанъ куркыбъ балаларына школга барыбъ укырга прекь бирмейлярь имешь. Алай булса минь сезгя Алланынъ исеме какына чынъ кюҥелдянь а́йтямень, андый куркыу бушъ, анынъ берь дя тобо жукъ. Акча да алмыйбыз, казенныйга да аллырмабыз; безнень кюҥелебезь былай гына – кряшень малайлары жазыуга ойрянсеннярь, акыллы булсыннаръ, чынъ Христосъ денень белсеннярь, кеше булсыннаръ, карангыда утыргынчы жактыда торсоннаръ дибь кеня тырышабызъ. Мына минемь алдамыйынча айткянь сюземь. Эй бабайларъ сезгя туры килгян сайынъ шуннанъ куркыучыларга улъ сюзве аҥнатыбъ бирчегезь. Минь сезне кюрмясямь дя жырактыпъ жакынъ кюҥель белянь кадерь итамень; сездя минемъ сюземя ышанчыгызъ, Ходай очонь малайларнынъ укыуына булышыгызъ угетегезь сюзегезь белянь, картъ кешелярнень сюзляре бик кадерле бик тыҥнаулы буладыръ.

Инде сау булыбъ торогызъ. Ходай сезгя саулыкъ бирсень, озакъ гумерь бирсень.

Мыны жаздымъ Николай Ильминскiй.

Андрей синь Бориска жазганъ катымны кюрь дя узенъ аҥаръ булышъ бу уйыма алганъ эшемне булдырырга; агярь сиҥа берь башыҥъ булыбъ калганынъ ауыръ тейся, безь сиҥа иҥенче иптяшь жибярербезь.

11 письмо

15 сентября 1868 года.

Ошма ауылындагы Калина агайларга, Миконоръ агайларга, торганъ аръ картларына жяшларена дя бикь кюбь сялямь àйтямень.

Сезнень Борисне быйылга Мяскяугя жибярдекь. Ананъ бютянь сезгя жибяребь малайларны укыттырырлыкъ кешебезь табылмады. Алай булса а́гярь сезнень малайларъ укытасыгызъ киля торганъ булса, жя Апазга Андрей катына итегезь, жя безнень Казанга китерегезь. Аръ балаларынъ укытырга Алла жюнь бирся арнынъ ӳзляреннянь кеше булдырырга кирякъ. Чура прихотынанъ берь аръ кызы безненъ Казапдагы школга килде, укыръ, жакшы укыбъ белся, килясе жылны аны алля балаларны укытырга да куярбызъ, сездя дя шулай булсынъ. Аръ калыкъ узе очонь узе тырышсынъ кряшень дя аръ да; инде чувашь беля чермишь ӳзе школы салыбъ балаларны узляре укыталаръ, укытыучыларда уз араларыннанъ. Тикъ кюрегезь, арларъ òчòнь иҥъ баштань укыла торганъ княгя букварне арча тель белянь жазасы. Ней очопь дисяҥъ. Кечелярь татарча жоннябь аҥнарга житешя алмыйларъ, узь телеҥчя булса бикь аҥнаулы булыръ эйе. Ничекь кеня булса да безнень уйыбызъ сезгя жакшыны кыларга баръ; булдырсакъ булдырмасакъ, Худайданъ улъ. Тикь сезь безне алдалыйларъ дибь уйлый кюрмягезь, бездянь качмагызъ. Минь уткянь кышны Калиналарга сялямь жазгалаштырдымъ, Калиналаръ Казанга килгянь чакларында минь начарга кирергя дя тейешле кюрмягяннярь. Бикъ жяль. Минь арыу кешеляргя бикь ратъ.

Апаздагы Спiй бабайларга, Иванъ Чыбайларга да баръ ней кемь Апазда тора, картларга карчыкларга торганъ арыу кешеляргя, ололарга да кечеляргя дя ирляргя дя катыннарга да, жигетляргя дя кызларга, барыгызга да миннянь бикь кюбь сялямь, Худай сезне кюбь жылга сау салямять сакласынъ эйе. Жозь яшясеннярь, кюбь ашасыннарь дибь телеймень сезгя.

Мынанъ суҥъ äйтеръ сюземъ бу: Андрей Васильичне быйылныда сезгя тагы жибярдекь. Аны сезь жаратканнарыгызны эшеттекь; инде дя сезнень вюҥелгя ошаттырыбъ анынъ ӳзень жибярябезь. Сезь аны кастярлябь тотогызъ гель былтыргыча. Мыны жаздымъ.

Николай Ильминскiй.

12 письмо

3 сентября 1869 года.

Эй бикь сöйгянь дусларымъ Андрей белянь Сергѣйгя кюптянь кюпь сялямь деймень.

Синеҥъ катыҥны алгачъ укыдымъ да бикъ сойöндемь.

Рахмять синенъ тырышыуыҥа; сезь инде икяу бергя кушылышыбъ ике тапкыръ кыуатлы буласызъ. Ашыгыбъ жазамъ, шунныктанъ айырмачыкъ сиҥа тау итя алмыйымъ. Барысына да äрь берсеня дя берь жулы рахмять деймень. Синь Сергѣй казергечя Iисусъ Христосныкынъ а́йть белдерь, äммя Мухамметникинь бикь актартма. Нейгя дисяҥъ кайсы нястягя тейенгянь сайынъ жаманъ iйсе килядер шулъ нястянень. Синеҥъ Сергѣй Андрей белянь бергя Апазда калыуыҥа минь бикь риза, Бячлей агай кабылъ ала торганъ булса, торорсынъ. Картларга карчыкларга барысына да миннянь бикь кюбь сялямь, укыучы малайларга да бикь кюбь сялямь.

Сезгя жазганъ сайынъ жазасы киля икянь, тикь багытымъ жугыракъ. Инде Ходайга табшырыбъ, Сезгя саулыкъ исяннекъ татыулыкъ тынычлыкъ телеймень. Сезь карагызъ, узь арагызда татыулыктанъ со́йошоу́дянь бютянь эшь булмасынъ. Iисусъ Христосъ кешелярне берсень берсе сойяргя у́зень узе со́йгяндей дибь кушканъ. Сезь княгя укытыуыгызъ белянь кылынганъ эшегезь белянь дя öйòрятегезь. Алла сакласынъ, эшегезнень сюзегездянь бютянчя булыуыннанъ. Апазнынъ тирясендяге карангы тонне сезь тикь жакты эшлярь белянь геня баса алырсыз, жактыгызъ кимеся карангы у́зегезне басыбъ бетерерь. Ну инде Ходай сезне сау кöйо саклабъ Узенень сюзеня Узе ойорятебь торсонъ эйе. Аминь.

13 письмо

1868г.

Эй ӳзь жанымнанъ артыкъ со́йгянь дусымъ Игнатъ! Сиҥа кюптянь кюпь сялямь а́йтямень, Бачлей агаҥъ да сиҥа бикъ кюбь сялямъ а́йтя. Улъ сау кайтты, Аллага шокорь. Синь киттеҥь ауылыҥнанъ Казаннанъ тоголь; минемъ белянь кюрешебь бахилляшя алмый кнтгеҥъ. Тянебездянь кюрешмясякь дя уйыбыз жаланъ бергя тороръ. Мялякястя синь арыу торамысынъ, жамансыламыйсынъ. Иҥь башта жамансы тейся тейярь. Синь Ходайга биренебь эшкя укытырга жабышь; аннары картларга керебь жорошебь сойляшь. Эшлей торганъ сайынъ кюҥелеҥя жакшы теярь. Мелекяскя ӳземь барганымъ жукъ, жукъ булсада Арiй агайнынъ бабаларынъ эшетя белямень. Аннынъ ойоня керебь тороуыҥь öчонь Ходайга шокорь дибь а́йтерлекъ Синь Мелекестя радъ кюҥелдянь тырышыбъ торъ, Алла да арыу мяндялярь дя сине ташламасларъ. Синеҥь катка малайларъ а́зь ме кюбь ме инде жыйылгандыръ, синь öйрятя башлагансынъ инде. Арыу тырышыбъ укыйларъ мы? Ходай аларга жöнь бирсень жакшы аҥнабъ укырга, укыбъ белгяннярень жакшы тотарга. Башлары илякь кюкь булмасынъ эйе, койо кюкь булсыннаръ эйе, таза белеулекне тотарга. Синь аларны жырларга òйрять, бошаганъ сайынъ иманнарны жырлатъ, тель белянь а́йтебь иманнарны тыҥнатыбъ киа ойрятебъ жырлатъ. Безъ сине жыракъ жиргя жибяргячь исебездянь то́шормейбезь, жаланъ исебездя торасынъ элекечегя. Школа турысында, малайларъ турысында Бячлей агаҥа жя миҥа жазгалабъ торъ, анынъ белянь арабызда жакшы да жаманы да бары да уртакъ. Безгя жибярясе нястяҥне Алабугадагы Дмитрiй Ивановичъ Стахѣевъ артыннанъ жибярь; минь аҥаръ жаздымъ мыны. Сау булъ. Безне онота кюрмя, безь сине онотмабызъ. Егоръ Трофимычъ бабайга, бютянь бабайларга äбейляргя дя жяшляргя, синнянь укый торганъ малайларыҥа да бикь кюбь сялямь дейбезь, Бячлей агаҥда барысына да сялямь айтя.

Инде сине Ходайга тапшырыбъ торабызъ, узебезь Аллага шо́корь сау.

Мыны жаздымъ дусыҥа Николай Ильминскiй.

Минь синеҥь Мелекестя малайларъ укытыбъ тороуыҥны Мензелядяге протопопка жазармынъ.

Момкинь булса Алабугага Дмитрiй Ивановичъ Стахѣевка синь ничекь ничекь малайларъ тырышыбъ укыуларынъ жазгала тагынъ. Улъ бикъ арыу кеше. Улъ ташламаса, школыҥъ да уҥаръ, ташлауыннанъ Алла сакласынъ эйе.

14 письмо

15 октября 1868 года.

Игнатiй Тимоѳеевичъ.

Синеҥь языуыҥны укыбъ, минь бикь со́йондемь сау торганыҥа. Инде укыучы малайларыҥъкюбяйгянь дерь. Синь жазганъ унъ алты малай ике кызъ дибь, анысы да бикь арыу, тора бара тагы кюбь жыйылыръ, торганъ сайынъ калыкъ синеҥь укытыуыҥны эшетерь, якшы кабяренъ о́йдянь ойгя, базарданъ базарга, ауылданъ ауылга жяйеля китярь, жяйелгячь малайларъ тагы килерь синнянь укырга. Тизрякь иманнаръ жырларга ойрятче. Жырлаганъ иманнарга калыкнынъ карчыкларнынъ кюҥеллярень кызыктырыбъ алырсынъ. Анысынъ синь узеҥь дя жакшы белясень. Минь ойрятебь жазмыйымъ, сойо́бь жазамъ. Картларга карчыкларга, укыучы малайларга, кызларга аннары узеҥя дя миннянь бикь кюбь сялямь. Сау булыбъ торсагызъ эйе. Бу жазыуны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

15 письмо

29 ноября 1873 года.

Игнатъ агайга Марина жиҥгейгя бикь кюбь сялямь. Сездянь ике о́чь килгянь катыгызга казерь берь жулы жауабъ итямь. Иҥь первый сезне, кюҥеле каты кеше булсамъ, икегезне да суктырыбъ у́теря жазаръ ыйымъ. Никь дисягезь? Саулыкъ сакламаганъ очонь. Игнатъ чойонъ, Марина чòлмякь. Улъ чойонъ нястя таулыктанъ жоробь, чюлмякне жодятебь äлень бетеребь уалдырта жазганъ дыръ. Чу́лмяккя дя узь чу́лмяклегень белеберякь сакланырга кирякь эйе. Минь шулъ хабярне белгячь жылый жаздымъ, чынъ äйтямень бикь жаль тейде. Синь Марина бикъ сакланъ, саулыгыҥъ инде узеҥя геня тоголь икегезгя дя бикь кирякь. Аннары кызларны укытырга да бикь кирякь. Ну минь уземь сезь сау житкянгя бикь радъ, сезнень а́рь берь не то что жулына, буква сайынъ жорякь уйнабъ китядерь. А́ у́земь иҥъ баштанъ а́че сюзь белянь рянжетямь сезне, право бикь сойобь жаздымъ Аннары тагы сезнень ичмаса ӳле кöйö то́голь тере койо шундый жыракъ жулданъ барыбъ житкянегезь очонь Аллага бикъ тау итярлекь. Аннары сезь кызларъ жыйыбъ укыта башлаганыгызга бикь рахмять. Жиде кызъ булды дейсезь, жиденень зуръ магянясе (бярякяте) баръ Жидедянь башлабъ жиде табкыръ жидегя житярсезь, аннары житмешь табкыръ жидегя. Äӳа́ле калыкъ кызларынъ укытырга уйларына да тошкяне жукъ тыръ, аннары шундый жаҥа эшне кюребь, жакшылыгынъ белебь, кызларнынъ аталарыда у́зляре берсеҥярь берсенень кончолекляре килебь кызыгышыбъ, бикь кюбяйерлярь, бара торгачь Ходай булышыбъ, булышса деймень, ну арыу эшкя Ходай никь булышмый калсынъ! Булышыръ, непремѣнно. Àзерге жазыуыҥъ бикь кыска, кыска булса да бикь кадерле, анынъ сюзе а́зь, кыуаты зуръ. Алай булсада безь берь тямне нястя ашагачъ берь ауыкъ торабызъ да тагы ашасы киля; сезнень дя берь жазыуны укыгачъ тагы котябезь икенче жазыу. Инде Синь узеҥь берярь атнаданъ суҥь тагы жазыу жазармынъ дидеҥь, карале, жалганный кюрмя. А Марина жиҥгей совсѣмъ жалкау. Жя а́лля бизгянь мися, бердя жазмый. Кайтыбъ жазъ Синь, улъ да жазмый калмасынъ, а то минь картайа башладымъ, а кеше картайганъ сайынъ оторо усалъ буладыръ. Игнать агайымъ, жазыуыҥда Марина жиҥгейнень жазыуы кюренмяся ачыуымъ килерь дя бикь äшяке сюзь кайтарырымъ. Ну Игнатъ синь айыбъ итя кюрмя, дòрöсо́мне äйткянгя; Санеҥь жазыу чай булса, а Маринаныкы вить шикярь; тямь аныкы, алай була торганъ булса, синь ӳзь жазыуыҥны гына жибярмя, шикярлятебь тямнеляндеребь жибяря кюрь. Жя ме? Ну минь бикь ратланыбъ киткячь тилердемь акыры, ну сезь бикь сöйонгянемне белегезь, äммя бикь äшяке сюземя карамагызъ, жя кичерегезь.

Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

Игнатъ, синь мине священникя о́ндойлярь дейсень. Аларъ сине Архiерейдянь жя губернаторданъ сорасыннаръ да чиркяу салырга приговоръ жаздырсыннаръ. Шулъ чиркяудя син пупь булыб торорсонъ. Алла бирсень эйе. Аминь.

16 письмо

5 февраля 1875 года.

Со́йокле дусларымъ Игнатiй агай белянь Марина жиҥгя!

Атейляргя жазганъ жазыуыгызъ минемь кулга тòштö. Минь ачыбъ карадымъ да сезнень сау ко́йö торганыгызга бикь сöйо́ндемь. Богонь иртя белянь алдымъ, а кичкя жауабъ жазасы булдымъ да жаздымъ. Безь исянь дя сау. Атей жороргя чыкканъ, äле кайтмады, берярь атналарда кайтасы дыръ. Анейлярь сау дыръ, а впрочемъ саулыгы берь торлòчя. Кече Василiй гимназистъ берь ике кöннябъ жатканъ дыръ, аннары саулыкканъ да укырга жорöй башлаганъ. Бо́гöнь хабярь килде, иҥь кече уллары Еөимъ у́лгянь дибь, улъ вить бикь чакъ булганъ, у́лгянь; Палыйлары бикь таза то́го́ль дибь äйтялярь, аны Алла сакласынъ, бикь матуръ бикь акыллы кызъ. Гайыбъ итя кюрмягезь. Минь сезгя бикь а́шяке жаздымъ. Кюбь кöнь у́тмясь, почта арткылы жакшы хабярлярь жазарбызъ. Чирлелярь терелерлярь, äтей узе кайтыръ. Сöйо́ношебь барыбыз да тазарыбъ бикь арыу жазарбызъ. Казер жазыуны китергянь кеше котобь тора тора тяжиль булды, минь инде по неволѣ кое какъ бычыраттымъ да куйдымъ. Икегезгя дя сялямь.

Сезнеҥ буйсынучан колоҥ Н. Ильминскiй.

17 письмо

Бикь сòйокле Игнатъ агай!

9 февральдя жазганъ жазыуыҥны Василiй а́тей алгачъ миҥа укытты. Ну, а́ле ней була башлаганъ сезнень жакта? Безь икебезь дя сезне бикь кызганабызъ. Тикь синь бикь кыска жазасынъ, аҥнабъ житкезерь халебезь булмады. Урысча ойрятергя бикь каты бойорыучы кемь? Сине жаратмый торганъ надзиратель школъ кемь? Инспекторъ мы? Инспекторъ булса, Өеодоръ Дмитрiевичъ сезнень ряттянь чыкканъ дырь? Узе миҥа кюбтяннянь бирле жазганы жукъ. Исянь ме улъ? Саумы? Имень ме? Жя а́лля берь берь жактанъ комачаулары булды мы ися? Алла сакласынъ! Тикъ сезне карабъ тороучы берь ул булса, бикь арыу эшь булгандыръ. Инде бу арада Оренбургскiй казачiй войсковой иҥь оло башлыгы жаҥа дыръ. Өеодоръ Дмитрiевичъ белянь бикь татыу торганъ, аны тейешлечя кадерлягянь элеке наказный Атаманъ киткянь дерь. Жаҥа наказный Атаманъ Өеодоръ Дмитрiевичъ белянь татыу мы? Аннары жалованьене ала торганъ халь бердя жукъ дейсень; аны да бикь аҥнабъ житкезя алмыйбызъ безь. Аннары беръ жазыуыҥда Остроленка пубы чыкканъ, урнына жаҥа куйылганъ пунъ жукъ а́ле дибь жазганъ ыйыҥъ; хазерь бу жазыуыҥда бердя жазмадыҥъ; äлля булганъ, а́лля жукъ. Улъ булмаса, синеҥъ пупка куйылыуыҥъ турысындагы эшь тукталганъ мы, жукъ мы? Аннары нугайбакларъ сине äледя элекегечя жараталаръ мы? Укытыуыҥъ у́зь узеҥя арыу тея ые? Элекегегя караганда улъ ничекь тея? Артканъ койо ме? кимегянь койо ме? Агачъ узягеня кортъ кече гевя булсада, керебь ашый – ашый аннары бöтонняй коротобъ бетергянь кюкь, кеше жорягеня берь берь жамансы уй тòшкячь, тойобъ суйырыбъ чыгарыбъ ташламасаҥъ, бикь комачау итя, эчь поштора, кюҥелне басылдыра, тырышыучанныкны сюрелдеря, кулны эштянь салыкдыра, кешенень äлень жигярень а́лсезгя а́йляндеребь бетеря. Синь шунынъ кюкь теясень икебезгя дя. Аллага биренебь, шундый корота торганъ кортоҥъ булса, чыгарыбъ ташларга тырышъ. Тикь калдыкка чаклы тюзгяне котоладыр. Синь кюбь тюздеҥь, инде тюзясе äзь геня калганъ чагында ту́земнегеҥь бетя кюрмясень. Алля синь угеҥне узеҥъ баръ кеше дя онотобъ ташлаганъ дибь уйлыймысыҥъ? Инъ элеке Алла баръ, äрь кешенень эшендя уйынъ да кюреӳче. Аннары Алладанъ суҥъ Казанда сине исляреннянь качанда чыгармый торганъ кешелярь баръ. Мелекесне сагынасынъ, Марина сагындырмаса, Мелекеснень кюбь бярякяте жукъ. Ужь Мензеля уѣзына кайтасы булса, лучше Кадряккя урыннашырга кирякь. Шунда бара торгачъ особый приходъ булыръ, тикь тизь ме буласынъ белебь булмый. Öчь дюрть жылсызъ булмасъ акыры. Минь торло жакка жазыбъ жибярдемь, а́ле жауабларынъ кòтобь торамынъ. Синь священникъ булырга кирякь. Аны кулыбызданъ килгянь тиҥете тырышыбъ, Ходай булышса булдырырбызъ да. Тикь Нугайбакларны бикь уйлыймынъ. Миҥа синь узеҥъ жазасыҥъ Ташкентка барганнарынъ. Нугайбакнынъ эше жыракка житя. А́ле белеӳляре а́згя кюря аларъ бердя пайда китеря алмыйларъ. Денне жакшылабь белебь житкячь, аларнынъ кылыклыклары зуръ эшлярь булмый калмась. Кряшень калыгы узь ауылларында жатыбъ сукаларынъ осторятебь ней эшь кылсыннаръ? Бютянь ауылларга жыракъ жирляргя тегеугя бармый ней эшкя барсыннаръ? Тегеу тегебь аларъ кеше ипейень ашабъ, кеше жортонда жатыуларыннанъ кеше кулъ астындагыннанъ артыкъ ней булсыннаръ? Айса ногайбакны кочяйтергя тырышканъ кеше Алла эшень кочайткянь була вить. Шунысынъ гына уйласаҥъ да аларданъ айырыласынъ килмась. Аннары тагы синь уйлабъ карачы: Агярь кряшень телень тыгызлаулыкъ Оренбурдагы. Попечительдянь киля торганъ булса, Мелекестя дя тынычъ була алмассынъ, шунда да Оренбургъ Округъ лабаса. Шулай сюряття Казанга кайтарырбызъ сине. Тикь синь тюзя кюрь берь ауыкъ. Синь мывы алыуыҥъ белянь миҥа подробно иттеребь айырмачыкъ жаз, аҥнатыбъ жазъ. Учителлегеҥя комачау тейеря башлагачъ, а́лля священникъ булыуыҥъ беля котолорсыҥъ. Синь жазъ миҥа, синеҥь жазыуыҥны алгачъ, бютянь кешелярдянь дя сорабъ кабярлярне жыйыбъ житкезгянгя кюря Мяскяуляргя жазарга да моҥкимь, тикь синь аптрабъ жòдой кюрмя. Äтей бого́нь уязгя чыкканъ дыръ. Кенягень жазыуыҥны алгачтукъ миҥа тошто́ дя, а́йтте дя, исянняшебь куйды, сиҥа жауабны миҥа жазарга кушты. Синь пожалуйста айырмачыкъ жазъ; сюзгя бикь саранъ булма. Безнень со́йоклò сеҥнебезь Маринага бикь сялямь.

Минь кенягень газетъ алдымъ, шунда Графъ Д. Андр. Толстой духовный частнень падшага куйганъ отчетынъ бастырганъ, шунда безнень братстваны бикь мактабь кюрсятя, братство эчендя сине дя жазганъ, анынъ катыны кряшень кызы бикь укмышлы, иреня бикь булыша дибь Маринаны да жазганъ. Айса сезь ташланганъ, кеше билясе килмей торганъ настя того́ль. Айса Ходай изгелегеннянь омòть озобь аптраша кюрмягезь; эшлягезь, тюзегезь, безгя знай жазыгызъ, кешедянь курыкмагызъ; а́гярь Ходай булышса а́рямь ичь берь зыянъ да булдырмасъ.

Жяме. Первый недѣлядя школлары говѣть птебь субботасы конно дары эчтелярь, минь шунда чиркяудя кюребь эшетебь тордомъ; бикь жакшы. Аллага шокорь! Жяня кабатъ кабатъ а́йтеремь: зарыкма, жамансылама, батырланыбъ, жигетсемяклянебь тырышъ, тюзь.

Жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

18 письмо

14 октября 1876 года.

Игнатiй агайга Марина жиҥгейгя миннянь дя буганъ жамагатымнанъ да Василiй äтейлярдянь дя бикь кюбь сялямь.

Äтей 22 нче сентября жазыбъ жибяргянь жазыуыҥны миҥа килешлей алгачъ, тубъ-туры миҥа тошобъ, бездя укыды, узе укыгачъ миҥа да укытты. Инде эшь жаманъ икянь. Атей белянь безь сиве сагыныуынъ бикь сагынабызъ да алай булсада синеҥь Ногайбактанъ чыгарыҥа бикь радъ булмадыкъ. Синеҥь шулъ жазыуыҥны без òчöнчо́ конö кичь карангы чагында гна алдыкъ, иртягесень иртя белянь о́лго́ртеря алмадымъ, айсаҥъ богонь сиҥа жазамъ, тагы Архiерей белянь Наказный Атаманъ Генералъ фонъ Зенгбушка жазамъ. Аларга икесеня дя бикь утенямень, сине 2 нче отдѣл атаманыннанъ, бютянь дошманнарыҥнанъ да жакласыннаръ, сине централь. школга кайтырыбъ тынычъ кòйо эшлятсеннярь. Яна тагы Архiерейгя сине пупка куйыуы турысынъ жаздымъ. Айса синь бикь ашыга кюрмя, бикь тизь Фершампенуазданъ китмя; але торобъ торсана. Можетъ Наказный атаманъ синеҥь эшеҥне тозятердя Быйыл Октября башында минь Оренбурга бардымъ, Феодоръ Дмитрiевичлярдя керебъ тордымъ. Аннанъ минь эшеттемь. Сиҥа карышы жаздырганъ приговорны Наказный атаманъ кюреуе белянь жукка чыгарыбъ ташлаганъ да жаздырганъ кешеляргя бикь упкялябъ жауабъ биргянь, бикь рошканъ имешь, впередь шундый эшь булмасынъ да дигянь имешь. Айсаҥ Наказный атаманъ сине жаклабъ торганъ кюкь теядерь. Äледя минем жазыуыма кюҥель салса, сюземне кабыл алса, сине äледя жакларъ акыры, тикь синь чигенмя, тюзь. Кюбь жыл тырышкачъ äзгягеня тюзмей чыксаҥ, баръ эшлягянь эшеҥне узь кулыҥ белянь ӳзеҥь жукка чыгарганъ буласынъ. Анысы бикь кызганычъ ла баса. Чыксаҥ, кире барырга оят булыръ. Кайтсаҥ, сиҥа тейешле урын а́лля табылыр а́лля табылмасъ. Кряшеннярнепь кюбесе денгя бикь салкынъ булаларъ. Кюрсяҥь сиҥа у́зеҥя ауыр теярь, эчеҥь пошар. Инде синь торобъ торъ. Кайтыбъ кайтырга кышлый да мо́ҥкимь, даже лучше по первому пути. А можетъ аҥынчы эшь то́зялерь дя. Ходай кушсынъ, булышсынъ.

Жаздымъ сине айябъ со́йоб тороучы Н. Ильминскiй.

Äтейляр барыда сезгя бик куб сялям äйтя.

19 письмо

18 марта 1868 года.

Эй со́йоклö дусымъ Андрей!

Сиҥа кюбь сялямь деймень. Малайларыҥа да барысына да кюбь сялямь. Рахмять арыу укытыуыҥа! Оло коннонь иманнарынъ татарча жырларга о́йо́рять.

Батюшка Егоръ Васильевичь чиркяу́дя жырларга кушмаса, ичмаса о́йлярендя жырларсызъ. Оло кòннярдя Борисъ белянь Апаздагыларданъ суҥъ Ошмыларга да барыбъ жырлагызъ.

Батюшка Егоръ Васильевичкя миннянь бикь кюбь сялямь.

20 письмо

2 февраля 1869 года.

Эй дусымъ Андрей Васильевичъ, сиҥа миннянь бикь кюпь сялямъ дя тынычлыкъ.

Синь молодецъ, бикь батыръ. Синенъ жазыуыҥны минь алдымъ, анынъ буйынча сораганыҥны житкезя башлаганымда, синь тагыда Василiй агайга жалыныбъ жазганъ икянь синь. Малайларынъ да кюбяйгянь, кызларыҥда була башлаганъ, инде бала-чагаҥъ арыу жамагатыҥъ булганъ; ну инде Алла кыуатъ сиҥа бирсень эйе, шулъ арыу жамагатыҥны жакшылабъ ӳстерергя. Ӳзенъ дя бикь тырышъ. Кайчагында ауылларъ артыннанъ жибярь жазыуыҥны, кайчагында священниккя Димитрiй Ивановичка барыбъ, жазганъ жазыуыҥны артыннанъ жибярь, äгярь ауылданъ Казанга килеуче булмаса. Тярене сиҥа шкулыҥъ о́чонь Михайла Михайловичъ Богоявленской пубы бирде. Инде кирякь нястя баръ да сиҥа китя. Ну инде сау булъ. Батюшка Димитрiй Ивановичкя кюпь сялямь миннянь. Баръ жамагатымъ отецъ Макарiй, Гордѣй Бабай, Еөимъ бабай сиҥа кюпь сялямь äйтялярь. Ходай сиҥа кыуатъ изгелекь бирсень эйе.

Жаздымъ минь Николай Ильминскiй Василiй агай у́зе жазаръ.

21 письмо

11 января 1869 года.

Эй сойо́кле дусымъ Андрей Васильевичь!

Синеҥь Äзякь иленя барганыҥны барыбызъ да бикь жараттыкъ, молодецъ икянь синь. Тыҥнамаснынъ пубы бикь арыу кеше, минь аны берь табкыръ кюрдемь. Синь баръ ко́чь Азякь иленя, минь шуҥаръ бикь риза, Бячлей агай да риза, улъ узе сиҥа жаза торганъ дыръ. Шулъ тышына Тыҥнамасъ пубына дибь куйганъ жазыуымны синь кочкянь чагында килешлей Батюшка Дмитрiй Ивановичкя тапшыръ да миннянь аҥаръ сялямь а́йть. Инде Азякь иленя кочькячь, картлары, карчыклары белянь сойляшь танышъ, сойкöмне булыб жо́рошь, – жяме? Евангелiедянь дя бютянь кенягялярдянь дя укыбъ тыҥнатыбъ, ничекъ кеня булсада улгенче жаныҥъ аямыйчынъ тырышъ аларны Христосъ дененя кызыктырырга; малайларынъ казерюкь ойорять иманъ жырларга: Кюкь патшасынъ, Эй кюктяге атабызны, аннары безне коткарыуга булышыучы жабыучы булганы и прочiелярне жырлатъ бикь жакшылабъ. Ураза чагында тейешле иманнарны жырлагызъ, аннары. Оло конгя малайларны ойорятебь а́зерлять оло конноконь жырларга, минь шуны барынъда пупка жаздымъ, оло конне Андрей белянь укыучы малайларны алыбъ жорогозь, жырлатыгызъ татарча иманнаръ дидемь аҥаръ. Алла кушса, улъ сюземнянь ары чыкмасъ. Анҥары тагы татарларъ белянь бикь танышъ. Шунда беряу Тихонъ бабай баръ имешь, бикь акыллы, бикь дòнья кюргянь имешь, Бячлей агайны Азякь иленнянь Казанга алыбъ килгянь, жулъ буйынчы денне дя тöрло́ нястянедя сойляшебь килгяннярь, Бячлей агай аны бигрякьтя жаратканъ, улъ тагы Сергѣйне дя алыбъ барганъ, аларъ жидяу агалы энеле, аларъ жиде жортта торадыръ, бала чагалары чамасызъ кюбь, аларъ синеҥь Василiй Демьяновичеҥь жыракъ агалары, шуннанъ синь аларны табарсыҥь, берсе Игнатiй атлыдыръ, урысча укымышлы имешь, тикь день турысында кабяре жукъ анынъ да. Алай булсада аларъ белянь танышырга синь бикь ашыкма. Инде синь танышларъ узеҥь таптыҥъ, шулъ узеҥь тапканъ танышларыҥнанъ башла, äгярь дя койло кюрсяҥь, äлеге Тихоннарны да тегеляргя жалгабъ алырсынъ, жукъ ися икесенняньдя айырылырсынъ, икесень дя берь жулы тотойымъ дисяҥь. Ну инде безь сине Ходайга тапшырдыкъ. Тырыша кюрь.

Сине жанымнынъ тòбеннянь со́йоӳче Николай Ильминскiй жаздымъ.

Январнень 11 конондя тонпя очь сагять сугарга торгандукъ жаздымъ.

Синеҥь арыу жазыуыҥь жокомны да аллы. Карале Сергѣйгя бикь кюбь сялямь äйть миннянь.

22 письмо

Эй Андрей Васильевичъ, арыумы бикь. Минь сиҥа кюбтянь кюбь сялямъ деймень. Синнянь ичьберь кабяр эшетелмей дерь, арыу торамысынъ?

Инде безь оло конгя кенягя бастырдыкъ, бикь ашыгыбъ бастырганыбызданъ кайсы тòшляреня жантышларъ керде. Сиҥа бюлякь итебь берь кенягя исемегя жаздымъ, шунынъ эчендя Жяпрей кулы белянь билгелягянь жангышканъ тошляре.

Мо́мкинь булса жаза кюрь, ичмаса арыу торганыҥны белдерь. Синеҥь малайларыҥъ инде молодцы булыбъ җиткяннярь дерь. Оло кондя момкинь булса керяшенчя тель белянь ичмаса берь ике иманъ жырласаҥъ арыу булыръ эйе. Безнень Василiй Арняшъ улде мартнынъ 27 коно́ндя. Безнень школда атна сайынъ кляу кряшенчя тель белянь итялярь. Малайларъ белянь кызларъ бикь äйбять жырлыйларъ. Килясе оло коньбяйряме белянь сине котлоймынг, сине у́зеҥведя баръ малайларыҥныда.

Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

Кляугя барсаҥъ, батюшка Дмитрiй Иванычка миннянь бикь кюбь сялямь дигень.

23 письмо

18 сентября 1871 года.

Эй сöйокле дусымъ Андрей Васильевичь, миннянь сиҥа Василiй а́тейдянь дя бикь кюбь сялямь. Тикь кеня Василiй а́тей Угапыйнынъ Пабалны бого́нь жиргя куйганга башы да айлянебь жаза алмады, миҥа кушты. Сиҥа рахмять, тырыша кюрь а́ледя. Сиҥа ашяке сюзь а́йтсялярь дя, рушсаларъда синь тюзь. Евангелiенень 5-нче бюземендя 11-нче äйтмешендя ней жазганъ? Бахетле сезь, качанъ сезгя минемь очо́нь усалъ сюзь а́йтсялярь, сезне кыусаларъ, сезнень берь гайыбыгызъ да булмыйчынъ, тикь минемь очонь геня. Сойоногезь, кыуаныгызъ, сезгя кюкь остондя теясе нястя бикь оло дигянь. Алай булса, теге жакъ усалга жалганга шулъ хатле тырыша, безь чынга тырышмыйыкъ мы? Безь абтрабъ калсакъ, ташлабъ китсякь, инде шуннанъ суҥъ белмягянь кешелярь ней кылсын? Синь торобъ торъ а́ле. Суҥь Емельянъ картларъ ней исябтя тораларъ? Аларъ, анынъ улы Помпiй агай укымышлы кеше, äлла Алланы оноттымы? Аларъ Алладань курыкмаса, Iисусъ Христоснынъ жиргя икенче кплеу́ендя куркынычлы сорауында äлля берь берь жауабъ а́зерлябь куяларъ мы? Аларъ а́шяке азгынъ кешелярнень колоуеннянь ояла: аннары Алланынъ кагяреннянь оялмыймы, курыкмый мы? Патшанынъ кряшенняргя татарга чыгарга ирекь биргяне жукъ жугынъ, агярь дя патша ирекъ бирсядя шулъ чагында да чыннанъ бушка ауышырга жарамасъ ыйы. Иске заманадагы арыу кешелярь Христосъ дене какына бикь азабланыбъ улгяннярь, Патшаларъ, денсезь чагында Христосъ денень тотоучыларны ӳтеребъ бетерясе килебь бикь жаманъ азабландырыбъ ӳтерткяннярь, у́терткянь сайынъ чынъ день кимемягянь, артканъ. Азабтанъ курыкмаганнаръ, узь жаннарынъ биребь улгяннярь. Ничекь улъ дисяҥь, аларъ бу бишь кондя бетя торганъ до́ньяне мянге тормошка улчябь караганнаръ да кыска гына азабны кабылъ алганнаръ, мянге рахаття булыйыкъ дибь. Агярдя азабтанъ куркыбъ, Христосъ дененнянь бизсялярь, мянге тамугыда азабланасыларъ икянь. Алай булса синь шулъ арыу картларга миннянь сялямь айття, былай айть: пожалуйста аларъ бергяляшебъ чыласыннаръ, тюзсеннярь. Ну, инде минь сине Аллага табшырдымъ, Алла узе сине ныгайтсынъ, кюҥелеҥне сöйо́ндерсень. Аминь.

Мыны минь жаздымъ Николай Ильминскiй.

Жазганъ малайыҥны узеҥя булышыучы итебь куйсаҥъ, сиҥа акчасынъ бирербезь, шиклянмя.

24 письмо

9 октября 1873 года.

Сийоклò дусымъ Андрей Васильевичь.

Синенҥь жазыуыҥа кюря Шемердянгя àтей Ташлiаръ Петрны жибярядерь, Шемердяннярнень котора башлаганнарынъ Нырьяданъ Захаръ да жазганъ. Петръ арыу жигить кюкь теядерь, аклы да баръ, жяше дя жакшы. Алай булса да синь дя ичмаса читтянь аҥаръ туры кился булышыбыракъ торъ. Тикь ӳзегезнень Жаҥилдя байтакъ кына эшегезь буласы дыръ, Алла сакласыпъ.

Äммя энеҥне ничекь калдырырга право минь бердя белмеймень. Шунысы ауылларданъ буладыръ акыры: ауылларъ теляся калдырыръ, телямяся калдырмасъ, то есть калдырыуынъ да калдырмасъ, тикь беряре учитель булса анынъ какына икелене берлегя, öчлене икелегя тöшорялярь, жамагатъ исябеннянь берне киметялярь. Алай иткячь черетъ уза да кай чагында. Тикь синеҥь вѣть айырылганъ агаҥь баръ, улъ берь жамагатта исябляня дерь. Элеке айырылган оланнар исяптянь дя чыкканнаръ, карындяшлеге озöлгянь кюкь булыбъ; а́ммя быйылларда шулай то́голь, айырылсада айырылмаганъ кюкь озолмей дерь. Шулай шулъ инде анаҥнарнынъ кюҥеленя бикь ауыръ тейгянь дерь малайны жибярергя, ну аны коткарырга читень дерь. Можетъ ике о́ч чилякь аракы эчертсяҥь жя берь ауыкъ акча бирсяҥь, буласыда; а а́гярь акча а́рямь китясе булса, а еще пуще бѣда акчаҥь жукь, вотъ анда нишлясе. Аннары тагы синь шулъ эшне булдыралмассынь, булдыраласы булмаганъ койончя ауылыҥа анаҥнарга кайтыбъ, кайтыбь а́рле бирле жо́роуеҥь белянь, аларга да пайда булмасъ у́зеҥя да бикь зыянъ булыръ, кызмятеҥнянь калырсынъ; батюшкага непрiятно теярь, катере калыръ, малайларны укытыуы тукталыръ. Нишлясе, Ходай кешегя торлочя торло кыйыннаръ кюрсяткялейдерь, аларны кабылъ алыбъ, Аллага шокоръ дибь а́йтергя, тау итяргя кирякь. Бу арада кызмять бикь озакъ булмый, дюрть бишь жылданъ суҥъ кайтараларъ акыры.

Ну бютянь сюземь жукъ. Сау булъ. Батюшка Глѣбъ Ивановичкя бикь сялямь а́йть.

25 письмо

19 марта 1871 года.

Минемь бикь сойгянь дусымъ Яковка кюбтянь кюбь сялямъ.

Сянеҥь жазыуга карышы а́йтямень, килясе жазъ кòннö жя жяй кòннö дя набуръ булмасъ; минь аны байтакъ кешедянь сораштырдымъ, булмасъ диделярь; булыръ дигянь жукъ берьдя.

А́ммя экзаменъ турысынъ былай итейекъ. Набуръ була торганъ жаҥа жыл житкенче äле сигезь тугызъ ай. Май айыyда укыу туктала торганъ чорда синь туктаткачъ Казанга киль. Аннары минь сине Свiяжскiйгя жибярермень; шундагы архимандритъ белянь протопопъ сиҥа булышырларъ. Синь, шунда торорсынъ да жаланъ урысча сойляшерсень. Алай ита торгачъ, òчь айда синь бикь жакшы урысчалабъ сöйляргя öйрянерсень, телеҥъ тизь жòрой башларъ. Шулъ чагындукъ урысча жазарга да ойрянерсень. Синь шунда берь кешене очоратырсынъ, сиҥа урысча рятень аҥнатыбъ бирерлекне. Свiжскiйдяге училищанынъ башлыгы Смотритель Платонъ Максимовичъ миҥа белешь танышъ эйе. Улъ сиҥа жя берь берь ученикъ кушаръ, жя берь берь учитель кушаръ, синеҥь белянь сойляшергя, сине ойрятергя. Ничекъ кеше булса да шунда тейешлесень кылдырырбызь. Экзаменъ шунда булыръ. Тикь синь а́уяле баштанъ священниктянь метрическiй княгядянь качанъ тыуганыҥны чукынганыҥны жаздырыбъ алыбъ киль. Аннанъ башка булмась Аннары тагы синь акчаҥны бикь кызганма: кирякъ жиргя аны салырга кирякь. Орлокъ чичмей уракъ та булмый! Свiяжскiй дя беряу сине ойрятся, синь анынъ белянь алдан сòйляшь ойряткянь какынъ, тикь ойрятеуче арыу булсынъ, узе белемне ратле булсынъ; шунынъ очонь сине урысчага якшы òйрятебь житкезся, улъ экзаменга гня тòголь ботонняй пайдалы булыръ синеҥ буласы тормошоҥа да.

Ну, инде Ходай сине сау койо сакласынъ ыйы. Мыны минь жаздымъ. Николай Ильмiнскiй.

26 письмо

23 сентября 1871г.

Ягымлы Яковъ!

Минь жазыуыҥны алдымъ да укыбъ бикь сойöндомь. Синь а́ле укытмыйсынъ икянь, гайыбыҥъ жукъ жугынъ, айсада тизь бетерергя тарышъ, тизь укыта башлачы; эй жигетлярь, бигерякгя тырышыгызъ, керяшеннярнень жоклаганъ заманасы уткянь инде, уяныбъ тора да ӳзень у́зе берь берь жакка атылдыра, сезь тырышмасагызъ, аларъ дошманъ жагына ауышасы. Эй жоклаучы дей Евангелiедя, уяныбъ торъ, сине Христосъ жактыртыръ дей. Кюзеҥне жомобъ калма, жактыны узь эчеҥя кертебь алчы дей. Беламесезь жигетлярь, кояшъ жактысы кай жиргя то́шмяса, шулъ жирь карангыда була сыуыкъ та була; кояшъ то́шо́бь жактыртыу гына тоголь жылыта да тагы. Iисусъ Христосъ гель кояшъ кюкь; анынъ законынъ тотканъ кеше жактыда жо́ро́й, жылыныбъ тора, ачыкъ тосло́ булыбъ жоро́й, äрь берь кешене узенень у́зь тыуганы кюкь итебь сòйебь тора, жакшы эшкя тырыша, алдаламый татаръ кюкь. Шулай шулъ. Инде шулъ чынъ жактыны узегезь кюребь белгячь, сезь аны баръ урынга да жяйелтергя тырышырга (тейешле); жайелтмясяҥь ӳзеҥь жауабка калырсынъ. Эй жалкау коломъ дирерь Христосъ куркынычлы сорау конондя; минь сиҥа бишь талантъ бирдемь, синь аны никь кюмдеҥь, никь арттырмадыҥъ дирерь, кить миннянь дирерь. Азъ мы кюбь ме белдеҥь ися арттыръ, узеҥь дя тырышъ, о́йрянь, укы; узеҥь белгянь тиҥете кешегядя белдерть, Ходай эшень туктата кюрмя. Ну инде, казакларнынъ малайларынъ укыта башлаганнары бикь арыу, рахмять аларга: суҥъ тагы машляклярь баръ, синеҥь ӳзь ауылыҥъ баръ, аннары тагы бютянь ауылларъ баръ дыръ; барысына да узь алдына укытыучы кирякь, кече геня малай укытса да, ичь маса букварне укытыръ, иманнаръ жырлабъ Евангелiе габрятлярень укыбъ тыҥнатыръ, картъ карчыкларнынъ кюҥеллярень ачылдырыбъ сойондерерь. Шулай мы? Жяме? Синь картларга сойляче, аларъ ичмаса патирь бирсеннярь эйе, аннары кечегеня малайга акча кюбь кирякь тöгòль, братстводанъ да азъ азъ булдырырга мöҥкимь булыръ акыры. Карагызъ татаръ начекь тырыша; патшаданъ акча алмыйларъ, узляре мечитлярь салдыра, школларъ салдыра. Аларъ шулъ хатле жалганга тырышкачъ, сезь никь чынга тырышмассызъ? Тырышыгызъ, тырышыгызъ, Ходай сезгя булышсынъ. Аминь.

Кеше килебь туктатты, минь сиҥа бикь кюпь жазарыйымъ. Жугыйса сине минь рошобъ жазмадымъ.

Свiяжскъдянь синеҥь кагазъ äле килгянь жукъ. Килерь äле. Улъ килгячь, минь аны туры Казенный Палатка бирермень дя сине иркень итярлярь. Ну инде сау булъ. Атаҥнаръ ауылларынада бикь кюбь сялямь.

Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

27 письмо

6 января 1869 года.

Эй синь, узь жанымдый сойгянь дусымъ Тимей агай! сиҥа минняньдя Макарiй атаданъ да булганъ белгянь кешеляреҥнянь дя кюптянь кюпь сялямь.

Синеҥь жактанъ жазыу котя кòтя бикь куркыбъ аптрабъ калганъ йыкъ, безнень кадерле Тимейгя ней булды дибь. Инде Аллага шокорь, синь исянь сау икянь сень. Минь жазыуыҥны алгачъ, укыдымъ да тагы укыдымъ, бикь кыуандымъ. Батюшка Павелъ Иванычъ синеҥъ турда бикь арыу жазганъ, бикь сине сойо́бь жазганъ, улъ да бикь арыу, Аллага шо́корь. Балтай кряшенняре шкулга малайларынъ бирмягячь синь жамансыладыҥь. Эй Тимей агай! синь жамансылама Аларга кюҥелляре тюбеня чаклы татарчылыкъ сеҥгянь. Ней эшлярсень суҥъ? Алай булсада, у́зеҥне аларъ жаратканнаръ бить; синь урамнанъ бара торганъ чагында чакырыбъ кертебь укытыбъ тыҥныйларъ дейсень; анысы бикь арыу. Чын деннен сюзеня äле дя аларнын кюҥелляре бик катыланыб бетмягян дер айсаҥ; мин сиҥа бер чын хабяр а́йтейем. Берь жылны Египетъ жирендя берь улекъ кюмелгянь каберендя берь ауыкъ бортокь бодай табканнаръ, табкачъ тупракка утыртканнаръ, берь айданъ карасаларъ, шулъ койо жата икянь, берьдя тишелмягянь. Аннары тагы утыртканнаръ, кюбь айларъ жата торгачъ, жомшаган да тишелгянь, бикь арыу будай чыкканъ, мында да шулай дыръ. Синь аларга жо́рь, Евангелiене. Сирахнынъ акылъ княгясень, чынъ денне, габрять арыу сюзлярне тыҥнатъ; аларъ сине узляре укыта, тыҥнасылары килебь укыталаръ. Тыҥный торганъ сайынъ кюҥелляре ачылыръ. Чынъ деннень сюзе жугыучанъ, кюҥелгя кереучянь. Чынъ дененя Ходай у́зе узь кодряте белянь булыша торганъ дыръ. Аларътагы а́лля ничя жылларъ ата бабаларыннанъ татарсымакъ о́ула килгяннярь, синь ничекъ суҥъ берь ко́ндя христiанга алмаштырыйымъ дибь торасынъ? Äрь берь арыу зуръ эшь а́керень геня кылынадыръ. Алай булса синь иренмя, Алланынъ изегелегеннянь о́мо́ть о́змя. Алла аларны котоучесезь (калдырмасъ) адашканъ сарыкларынъ ӳзе айабъ кызганыбъ горадыръ, Улъ ӳзе сиҥа булышыръ. Тикь синъ тырышъ, чыда, тюзь. Тузгяне котолоръ да телягяненъ булдырыр. Эй дусым, Тимей агай, Батюшканын картинкалары жукъ мы? Священная исторiя картинкалары булса, шулъ картинкаларны донья булдырылганъ картинкасиннянь дя картина кюрсятебь сюзь белянь а́йтебь аҥнатъ, аларгада малайларына да бик кызыкъ теярь. Ачнары тагы берь арыуракъ керяшеннень ойоня керебь аулагыракъ чагында. Мине коткарырга булышыучы булган кюкь иманнаръ жырлабъ тыҥнатыбъ кара, ней булыръ. Жаратсаларъ тагы жырла. Синь кюрясень, аларъ шкулданъ куркыбъ качаларъ, тыҥнауданъ качмыйларъ; айсаҥъ синь укыбъ та сойляшебь тя о́йрять, иманъ жырлабь кюҥеллярень арыулабъ тотобъ торъ; шкулъ турысында дяшмя, качанъ аларъ Христоснынъ дененя кюҥеллярень бирсялярь, укыргада узляре тырышырларъ, тикь синь сабырлыкъ белянь со́йкомнекь белянь жорòшь. Аларъ синнянь ирекмясяляр, синьдя аларданъ ирекмя, äлля аларнынъ каты кюҥелляреннянь Алла бикь жумшакъ кадерле нястя булдырыръ, синь каянъ белерсень. Алланынъ кодряте изгелеге чамасызъ ла баса.

А́гярдя чуашъ малайлары арасыннанъ татарча сойляшергя осталары булса, шундыйларны кушъ безнень кряшенчя кенягялярне укырга, аннары аларны кряшенчя иманнарны жырларга да òйрять тя аннары керяшеннярь катында жырлабъ карагызъ, ней булыръ äле, äлля жаратырларъ, а́лля жаратмасларъ.

Синь эй Тимей агай, жазганъ жазыуымъ бикь кюбь дейсень. Баръ ней кюргянеҥне эшеткянеҥне жаза торгансыҥъ. Улъ эшеҥь бикь ошады миҥа. Жазъ, ней кюрсяҥь ней эшетсяҥь барысында жазъ. Бигерякьтя жазъ керяшеннярнень тормошонъ, аларнынъ день турысындагы жакшылыгынъ да жаманныгынъ да жазыбъ жый. Аннары кайтканъ чагында алыбъ кайтырсынъ. Синь торобъ торъ äле Балтайда, Батюшка Павелъ Иванычъ сине бикь кюҥелдянь со́йгянь, анынъ о́йо́ндя синь торасынъ, керяшеннярь дя сине жараталаръ, инде ней кирякь тагы. Аллага шо́корь дибь а́йтерлекь. Синь жяйгя чаклы кайтма. Василiй агай белянь уйлашыбъ куйшканъ сюзлярь чыннабъ шулъ, синеҥь Балтайда тороуыҥъ. Айса торъ, сабырлы булъ. Аннары тагы Бячлей агай сине урысчага бикь куша, анысы бикь дöрöсь, минь батюшка Павелъ Иванычка жаздымъ, сине урысчага о́йрятергя. Синь анынъ белянь сöйляшь урысча; äгярь дя ӳзе бушый алмаса, беряӳ беряу́ белянь сöйляшь урысчалабъ; со́йляшя торгачъ öйрянерсень; аннанъ ары урысча кенягялярдя караштыргала. Алай итя урысча да о́йрянерсень. Инде Ходайга табшырдыкъ сине. Улъ изгелекле сине сау койо саклабъ торсонъ эйе, сиҥа кыуатъ сабырлыкъ тынычлыкъ бирсень эйе. Жяме, эй Тимей агай! Эй сöйо́кле дусымъ.

Сине сойоу́че Николай Ильминскiй жаздымъ.

28 письмо

22 февраля 1869г.

Эй у́зь жанымъ дей сöйгянь биrъ кадерле дусымъ Тимей агай!

Синеҥь катны укыбъ бикь со́йо́ндомь. Василий агай да бикь со́йöнде. Äммя у́зебезь геня тöго́ль Аркинейгя дя тыҥнаттымъ, аннанъ бютянь кайсы кешеляргя дя тыҥнаттымъ. Бикь жараттыларъ, школыбызнынъ малайлары тыҥнабъ сиҥа бикь рахмять диделярь. Братство Святителя Гурiя сиҥа кырыкъ тянкя акча бирде, арыу тырышканыҥа. Айса синь тырышъ. Тикь безь белмейбезь, ничекь жулъ белянь шулъ нястялярне сиҥа жибярергя аптрадыкъ. Сиҥа чикмянь Василiй агай шулъ акчаданъ сатыбъ алыбъ биря торганъ дыръ. Майнынъ кичь атнасында Жылыштагы чиркяӳне арыуландыраларъ, Василiй агай берь ауыкъ малайларны алыбъ барырга телей, шулъ турга. Саврушта Кызылъ Иванъ малайларъ укытыбъ тора, угьзлабъ малайлары баръ дыръ, бикь арыу укыта дыръ. Äлбединдя Пидура Кондратiй агайнынъ Татыйы белянь укыталаръ, бикь кюбь малайлары булды, бикь уакларыда жöрöйлярь имешь, ичмаса иманъ эшетебь укырга да жырларга ойрянебь алсыннаръ дибь у́зь аталары аналары жибярялярь школга. Андрей Васильевъ Азякь иленя барыбъ школъ булдырыбъ малайларъ укыта башлаганъ, анынъ да жигермелябь малайлары булганъ инде. Сиҥа шуны жазамъ кюҥгелеҥне сöйöндерейемь дибь кеня, ко́нчòло́гоҥне китерейемь дибь того́ль. Аларъ äзь äзь жомшакъ топракка чячя, äммя синеҥь жиреҥь чытырманъ, басыбъ бетергянь, Алла сиҥа булышсынъ эйе. Алла бярякять бирмейчень ой салынса уҥмасъ, кешегя чынъ денне ойряткяндя дя Алла кыуатъ бирмяся нястя дя булмасъ. Синеҥь турда а́лля тырышыуыҥны карый торганъ дыръ. Синь ышангычлы кызмятче булъ, эшля дя эшля, жирянмя дя зарланма да; эяҥь ӳзь изгелегеннянь тоймастынь эшеҥне уҥдырыръ, гель бушъ калдырмасъ. Äледя икяу минемь жакка боролмасъ мы дейсеҥь. Инде ӳзь кюҥеллярендя аларъ синеҥъ доро́сеҥне таный торганнаръ дыръ, тикь кеше усалъ ауылдашларыннанъ куркыбъ кыймый торганнаръ дыръ äлля. Айса тора торгачъ жӳряклянебь батырыракланыбъ Ходайга тапшырыныбь ачыкъ чынъ денгя кайтырларъ да акыры. Ходай ней эшлягянень ӳзе белсень, тикь синь тырыша кюрь, ауырыксынма.

Иртягя öлгорсякь сиҥа акча жибярербезь Архипнынъ Иванъ Саврушскiй артыннанъ, улъ Симбергя жярмянкягя барыръ Буа жулыннанъ, Буада барыбъ берь белешь кешемя бирерь, шулъ Балтайга жибярерь берь бикь ышангышлы кеше артыннанъ Батюшка Павелъ Ивановичкя.

Ну инде сау булыбъ торсаҥь эйе. Миннянь сиҥа бикь кюбь сялямь. Василiй агайданъ, буганъ жамагаты белянь, минемь жамагаттанъ, Ефимъ Александрычъ буганъ жамагаты белянь Гордѣй бабай, школъ малайларыннанъ сиҥа бикь кюбь сялямь. Батюшка Павелъ Ивановичка, матушка Анна Ивановнага барыбызданъ да бикь кюбь сялямь. Учителгя дя бикь кюбь сяламь. Сиҥа да аларга да очосöня дя Николай Иванычъ Золотницкiйга да бикь кюбь сялямь, сиҥа отецъ Макарiй сялямь дей. А́мма синеҥ учитель диб жазганыҥ бик дорöс тогòл, учитель дигяне ирь кешегя туры киля. Кызъ кешеҥе учительница, жя учительша дибь а́йтялярь. Меня сиҥа урысчага ойрятеуемь. Ну инде сау булъ. Ходай сиҥа кыуатъ бирсень. Аминь.

Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

Синеҥь акчаҥны чикмянеҥне жибярсякь, Буадагы Степанъ Иванычка бикь укымышлы бикь кадерле чувашка тапшырыръ, Степанъ Иванычъ Батюшкага жибярерь. Батюшка шулъ Степанъ агайны беля торгандыръ.

29 письмо

15 января 1870 года.

Эй жанымъ дей сойгянь дусымъ Тимоөей Ивановичъ, сиҥа миннянь бикь кюбь сялямь дя тынычлыкъ та, Василiй а́тей сиҥа бахиллекь жибяря, анаҥъ а́бейемь сау, сиҥа бахиллекь дей, Ефимъ Акександровичъ сине бахиллей, Гордѣй Семенычъ сиҥа сялямь дей, бар ышколдагы иптяшляреҥ сиҥа сялямь дей. Инде безнень ышколъ тагы арта, малайлары кызлары кюбяя, шулъ хатле Васплiй а́тей аптраганъ, ипей пешерергя дя житярлекь тòголь, жатыръ урынъ житмей. Айса берь жагы читень, урыннынъ тыгызлыгынъ а́йтямень; а́ммя берь жагы бикь арыу, кряшеннярнень ойрянергя укыуга кюҥель биргяннярень а́йтямень. Инде Аллага шокорь, керяшень элеке карангыда утыра торгач, кюреудяндя айырыла торган икян, инде казерь кюзе ачылыбъ чыкъ деннень жактысына сойöнебь кызыгыбъ киля башлаганнаръ. Синеҥъ жактыҥь да шулай арыуга инде киля башлаганъ. Аллага шокорь. Эй Ходай, Синь жактыны биреуче, Синь узеҥь узь кодрятле кулыҥъ белянь керяшеннярне а́рь жирдягелярень дя у́зь ирекляре белянь чынъ денгя килмясялярь ичмаса о́йрятебь тартыбъ китерь. А лучше эй Ходайыбызъ Синь изгелегеҥь белянь керяшеннярнень кюҥеллярень тергезь, аларга чынъ денеҥне сойдерь, ӳзлярень тырышыбъ о́йряняселяре килгянь кöйо́ ить.

Жугъ иса а́рь жактанъ арыу хабярлярь киля башлый инде, синеҥъ дя Чура батырданъ килгянь жазыуынгны укыбъ бикь сойòндемь. Инде синь аларга укыунынъ ней икянень аҥнатканъ, жазыуны ничекь була торганны да кюрсяткянь, укыта да иманнарны да жырлата башлаганъ. Синь башлагачъ, аннары бютянь берь малай да укытыръ, Алла булышса. Синь Игнатны соройсынъ, анысы мòмкинь тöго́ль, Казанга бикь кирякь улъ.

Синеҥь Чура батырдагы урныҥа Ишяледянь учитель булыбъ берь жоннорякь малай жибярелерь. Минь Ишяле пубыннанъ катъ алдымъ, улъ шушы айда Казанга килясе икянь, аны очораткачъ минь аҥаръ малайны жибяреуне äйтермень. Синь торобъ торъ а́легя, тикь Тубылгы тау дигянь Никиткиннынъ да ничекь икянень бикь белясе киля. Тикь Никиткинъ дигяне ике ауылъ, берсендя Степанъ укыта, Нижнiй Никиткинъ дей, шунда урысъ белянь иске кряшень тора, сячень устеря имешь, денень киметя имешь, синь шунда баръ, бармый калма; баргачъ шунда берь ауыкъ куныбъ картлары белянь карчыклары белянь жяшляре белянь дя жакшылабъ сойла́шь. Äммя берь ике очь чакрымъ жирдя Верхнiй Никиткинъ Тубылгы тау настоящiй, бикь усалларъ, аларъ татарга чыкканнаръ кюбтянь. Тикь шулъ ауылда берь ничя ойле урысъ тораларъ, синь шулъ урысларга барыбъ аларданъ ичмаса берь ике сюзь отступникъ турысындагысынъ эшетсяҥь бикь арыу булыръ ыйы. Жугыйса а́лля вовсе Тубылгытауга то есть теге усалъ ауылга бармаганъ жакшы булыръ, аларъ бикь кляузникъ калыкъ. Аларъ турысында синь тюбянь адашыннанъ ней эшетсяҥь азъ мы кюбь ме улъ да житярь. Ничекь кеня булсада синь Степанга барыбъ белгянь тиҥете булышъ, ничекь Ташкирмяндяге Самуилга булышканча, Степанга да булышъ.

Казерь ауылъ кешеляре рекрутка кайгырышыбъ тора торганнаръ дыръ, аларнынъ кюҥелляре синеҥъ сюзеҥне эшетергя бушый алмасларъ акыры. Синь у́зеҥь карале тейешлесень, ничекь кюрсяҥь шулай кылъ.

Катларыҥны жазыбъ жибярергя сораганъ маркыҥны жибярямь.

Балтайданъ äле жауабъ жукъ. Батюшка Павелъ Ивановичъ Ефимъ Александровичка берь катъ жазганъ, тикь синеҥь катыҥъ баргынчы жазганъ дыръ, синекень берь дя äйтмягянь. Äле котобь торабызъ.

Ну сау булъ äлегя. Кая барыуыҥyы безгя язъ.

Мыyы яздымъ минь Николай Ильминскiй.

Синь декабернень 31 ко́нонень каршысындагы тòння миҥа катъ жазганъ синь, минь аны алмадымъ. Шунынъ очонь синеҥь ничекь Чурабатырга барганыҥны, Бäрäнгя житебь кирямять ауылына бардыҥь микянне, ничекь укыбъ жырлабъ сойляшкянеҥне, Чурабатырда эшь ничекь башлаганыҥны белмеймень. – Анаҥь сау, минемь очонь коймясень дей, ӳзь эшеня тырышсынъ дей.

30 письмо

2 октября 1870 года.

Тимей агай сиҥа арыу жулъ булсынъ. Исеҥа алъ быларны. Синь бого́нь Свiяжскiйгя барыбъ житсяҥь дя кичкярякь житсяҥь бòгöнь акча алмассынъ, шунынъ о́чонь казна öйо́ннянь акчаны тикь обѣдка чаклы гына бирялярь, аннары бирмейлярь. Иртягя инъ иртя сагатъ унны суккачъ биря башларларъ, анда мында жорòй торгачъ, синь иртягя дя кичесезь китялмяссень. Айсаҥъ синь берь башыҥь гыва Свiяжскiйгя баръ, шунда у́зеҥь берь кöнь ме ике ко́нь ме торорсынъ да китярсень, минемь уй шулай, узеҥь бель.

Минь сиҥа ике катъ жазыбъ калдырдымъ, берсень Свiяжскiй Смотритель Платонъ Максимовичка, берсень Турмы пубы Гаврилъ Ивановичкя. Шулъ ике каттанъ башка тагы берь катъ жаздымъ Цивильскiй протопопъ Лазарь Петровичъ Бѣляевка. Синь Цивильскiйгя барсаҥь, шулъ катны алыбь баръ, протопопъ äтейгя аны табшыръ, безъ анынъ белянь белешь эйекь, улъ Академiядя курсъ бетеребь чыкканъ. Анынъ белянь танышырсынъ, улъ сиҥа смотрительгя дя äрь жиргя дя жулъ кюрсятерь.

Тагы сиҥа берь сюзь а́йтейемь, синь аны да исеҥдя тотъ. Ибукайны Василiйны карауынъ кара, тикь аларга булышканъ кöйо жöрь, каты сюзь белянь сойляшмя, кеше алдында аларны айыблама, айыблары булсада; ачыуларынъ жя кöнчöлеклярень китермя. Евангелiедя жазганча сойкемнелекь белянь äкерен геня угетля у́гетлясе чагында. Апостолъ Павелъ жазганъ: сезь берегезне берегезь узегездянь артыкъ кадерле итебь торогызъ дигянь. Эб жигетлярь, сезь дя шулай берь берегезне кютяребь торогозъ, берегезгя берегезь булышыгызъ. Сезь бары да учяу геня бигеряктя бергяляшебь торасы.

31 письмо

13 октября 1870 года.

Эй сойокле дусымъ Темейемь.

Иҥь элеке а́бейгя синеҥь кадерле анаҥа сялямь. Аҥаръ иҥъ элеке деймень шунынъ очо́нь, Сирахъ айткянь, ананынъ бахиллеге балаларнынъ ойлярень ныгайта дигянь. Аннары кадерле катыныҥъ Марья Кузьминишна белянь узеҥя сялямь дя тынычлыкъ. Арыу барыбъ життегезь ме? Сау мы? Именнекь ме? Äлегя чаклы синнянь хабярь жукъ. Синь акчаны Свiяжскiйдянь алгансыҥъ; шунынъ очо́нь минь богонь попечителлярдянь эшеттемь, быйылъ Свiяжскiйдянь алыръ, аннары килясе жылданъ башлабъ Цивильскiйдянь алыръ дибь жазганъ дей. Нишляргя кирякь. Цивильскiйне дя кюрясе, до́ньяне жòргянь сайынъ белемнекь арта дей. Синь тора торгачъ, Алла кушса да саулыкъ гумерь бирся, Казань губернясень арклы торклы жо́робь бетерерсень. Кряшеннярне кюргянь синь инде, чувашларны кюрерсень, аннары Аръ белянь Чермишь жоросе кала. Ну, мыны минь уйнабъ а́йтямь. Чынныктанъ айтсямь, безь мындагыларъ барыбызда Аллага шокорь сау да имень дя. Äтей школысы белянь жамагаты белянь баръ да сау, Еөимъ Александрычъ сау, барыда Аллага шокорь. Кенягень братство жыйыны булганъ, бикь арыу булганъ, сине дя ничекь Чурабатырда торганыҥны äйткяннярь. Синь а́ледя искечя тырышъ. Василiй Прокофьевне ташлый кюрмя. У́зеҥь аны алыбъ Сороауылына баръ, арыу картлары белянь таныштыръ, патирь тауыбъ жаллабъ урыннаштырыбъ укытыуны башлатыбъ бетеребь кить, улъ жяшерякь тейя, синь аны кабатъ кабатъ барыбъ кюрь, аҥаръ булышъ, кирякь чакта аулаклатыбъ аҥаръ акылъ бирь, ауылларны аҥаръ таба ауыштыръ. Пожалуста ӳз арагызда татыу торогоз. Аларъ жяшлярь, жяшлегеннянь берь берь äшякелекь итсялярь дя синь кичеребь сойкемнекь белянь ӳгетлябь тòзять; катылыкъ белянь жòрой кюрмя. Синеҥь хозяинъ Алексѣй агайга, торганъ жамагатларына, оланнарына, киленняреня бикь сялямь, Тимей агайга да бикь сялямь, аларъ минемъ истянь китмей. Ходай арыу кешелярь белянь таныштырганъ мине. Синь аларъ о́чонь тырышъ, кешегя арыу эшь кылганъ, Ходайнынъ ӳзеня кылганъ кюкь була. Жакынынъ соймягянь кеше, минь Алланы соямень дися жалганъ äйтерь дей Алла сюзендя.

Ну инде сау булъ Алла узь изгелеге белянь сезне барырыгызны да укыучы малайларыҥны да Марiя жингейнень кызларынъ да жауыбъ саклабъ торсонъ ыйы. Аминь.

Мыны жаздымъ минь сезве сòя торганъ Николай Ильминскiй.

32 письмо

1870г. Тимей агай.

Василейне Соро ауылына жаздымъ. Синь тагы Колясанны кара, улъ Сорога кюря тейешле тейся, школга уҥгай булса, Василейне шунда итебь куй, жакшы карабъ кара; узеҥь дя арыу кешеляръ картларъ белянь сойляшебь аларнынъ акылларынъ тыҥна; аларъ бить узь тирясендягесень лучше беля торганнаръ дыръ. Инде шулъ сюзь исеҥдя торсонъ. Сороларъ малайларынъ укытасылары кился, катка да китерергя жыракъ булмасъ.

Жаздымъ мыны минь Н. Ильминскiй.

33 письмо

17 октября 1870 года.

Эй сòйòкле дусымъ Темей.

Миннянь сиҥа кюбь сялямь, анаҥа да катыныҥа. Преосвященный Викторинъ Алексѣй агайданъ кабярлярне эшетебь бикь сойонебъ бахиллекь биргянь. Инде тырышъ; мäркäне очяу́ жибярямень. Аннары тагы ыҥгайымъ булса жибярермень. Аннары алганъ акчага отчотъ биреу турысында синь былай ить. Патирга утынга, остялгя, укытыу òчонь ней кирякь булса, баръ нястягя дя ничя акча китярлекне исяблябь миҥа жазъ, беряу беряу синеҥь жактанъ килеуче булса анынъ артыннанъ миҥа жибярь шулъ жазыуыҥны.

Попечитель былай дей: безь мыннанъ жазыбъ тейешле чамасыннанъ артырыбъ жя киметебь жазсакъ, икесе дя жарамасъ. Äуа́ль баштанъ до́рòсь чаманы белебь куярга читень дей. Ауылдагыҥаръ кюря улъ узе безгя исябь жазсынъ, аннары безь аны карабъ карарбызъ, аҥаръ карабъ бойорокны жазарбызъ. Айса шулъ жазыуыҥны айырмачыкъ итебь жазыбъ жибярь миҥа, минь аны житкерермень.

Алексѣй агайларга бикь рахмять, бютянь арыу кешеляргя дя бикь рахмять. Богонь Аркиней Алексѣй агайга урысча äйтебь татарча äйттергянь, аннары ӳзе шулъ татарчаны äйтебь Алексѣй агайга ауылларыҥа аны а́йть диде. Улъ сюзь былай: укыганъ жакты, укымыганъ карангы дей.

Инде Ходай сиҥа катыныҥа да саулыкъ кыуатъ бирсень укытыбъ жактыртырга. Сау булъ. Тяжиль булыбъ артыкъ нястя жазалмадымъ, жазаръ сюземь дя беткянь.

34 письмо

19 декабря 1870г.

Темей агай, Марiя жингей аннары минемь кадерле Абей миннянь сезгя кюбтянь кюбь сялямь, Ходайданъ тынычлыкъ. Бикь рахмять тырышыбъ укытканыгызга, Христосъ денень òйряткянегезгя. Минь сезне бикь сагынганыйымъ, кабярегезь килмягянгя бикь кöйонебь торганыйымъ; сау мы исянь ме дибь жылый язганыйымъ. Инде Аллага шокöрь баръ да арыу; мыннанъ былайда арыу булсынъ ыйы. Берь конне Каргалынынъ берь урысы килебь керде, шуннанъ эшеттемь, Темей агай Марiя жингей сезь Каргалыга Катеринъ конгя барыбъ чиркяудя татарча жырлаганыгызны äйтте; аларъ сау эйелярь ме дибь сорадымъ, бикъ арыу эйелярь диде урысъ.

Ну инде казерь минемь багытъ бикь тыгызъ, сиҥа тикь кыска гына берь ике сюзь геня жазыйымъ. Темей агай, синь Христосъ тыуганъ кöнге бяйрямгя малайларыҥны бяйрямнень кирякь иманнарынъ жырларга жакшыракъ öйрятебь аннанъ ары Батюшкадавъ руксять бахиллекь сора, бирся аларъ белянь бергя качъ белянь ауылны жо́ргянь чакларында малайларъ да бергя иманнарны татарча жырлабъ жо́рсялярь бикь арыу булыръ ыйы. Крещенiе дя шулай Оло кöнне дя шулай итегезь, Пасхада еще всенощный бо́тòнняй татарча жырларга мöнкимь дерь.

Аннары, Василiйне Соро ауылындагыларъ шулъ хатле жаратканнаръ, а́ммя Колесаннаръ бикь телямей торганнаръ дыръ, шуҥаръ кюря Васкя Сорода торсонъ, Колесанга да ичь берь бютянь ауылга кучмясень. Сороларъ малайларынъ чынъ кюҥелляреннянь укыталаръ, улъ укытырга тырышыбъ укытсынъ, Алла бирся кюрше ауыллары да можеть укыунынъ пайдасынъ сизярь дя у́зляре укытырга сорарларъ.

Аннары, синь жазыунынъ тышына бикь ашыгыбъ жазганъ синь Начатки дигянне акры. Анысы урысча Начатки мися. Начаткине малайларга минь бикь койлегя куймыймынъ. Соколовъ кенягясе баръ, начатки кюгерякь; бяясе 20 тейень акчадыръ; лучше авы сиҥа жибяремень. Аннары урысча Евангелiене кирякь булса жибярермень. Ике торло́ Евангелiе булыръ, бересе дюрть евангелiе урысча белянъ славянча ике тель белянь, тышлаганъ ко́йöнчя 51 тейеннянь, аннары кечкеня гевя евангелiе апостолларъ жазыулары белянь бергя, тикь урысча гына, улъ да тышлы, 26 тейеннянь, акчага сатылыръ, казерь äле жукъ, синь сорасаҥъ айырмачыкъ итебь жазъ. Аны сатарга кушканъ казерь укыучыларга гына, берь укыучыга ике княгядянь артыкъ сатыбъ бирергя кушмаганъ, тикь укыучыга гына берярь геня, жя кюбь булса икешярь геня сатарга куша, урыска кушмый, урыска да казерь укымый торганъ кешеляргя дя какынъ киметебь саттырмый. Мыны бель. Василiй äтей Мялякяскя китте, а́ле кайтмады, бяйрямгя кайтасы дыръ. Василiйнень жазыуынъ бозобъ укыдымъ, аҥаръ бикь рахмять. Аҥаръ казерь äйтегень катъ жазарга багытымъ жукъ. Айыбъ итя кюрмясень. Эй Василiй сиҥа бикь рахмять. Синь Сорода торъ äле; Сороларъ арыу теялярь. Соро картларына миннянь бикь сялямь. Аларнынъ, Колесанга барсаҥъ рятень табмассынъ дигянь сюзляре дöрöскя чыкканъ.

Сау булыгызъ. Тагы жазыгызъ, Темей агай, синь миҥа акча турысында кайсы тöшкя ничя киткянень азъ, алганъ 125 тянкяне, минь попечителгя кюрсятеремь, Попечитель сиҥа кушыбъ язганъ кöйö кагазъ бирерь.

35 письмо

26 декабря 1870г.

Тимоөей Ивановичкя, Марiя Кузьминишнага, кадерле Äбейгя миннянь кюбтянь кюбь сялямь дя тынычлыкъ та.

Бяйерямь котло булсынъ, бо́го́нь тыуганъ Христоснынъ какына дяу́лятегезь оло булсынчы.

Минь торлö кеше артыннанъ сезнень арыу кабярегезне эшетебь бикь со́йонямь. Ходай бирсень эйе сезгя малайларъ укытырлыкъ кыуатъ.

Степанъ Тимоөеичь Тярбитники безгя килебь керде, бикь кюбь арыу со́йляде. Аллага бикь биренебь сагынды. Алла анынъ жулынъ уҥга жибярсень эйе. Аннары А. Иванычъ белян берь коннö Баймурзаданъ очяӳ килебь миҥа день турысында да укыу турысында бикь арыу сюзь со́йляделярь, минемь кюҥелгя бикь ошадыларъ Сезь а́ль жыйыбъ иренмей со́йлягезь, Христоснынъ чынъ сюзень жяйелтегезь. Уракъ кюбяйгянь, жятлябь уракчыга яраулы булыгызъ. Христосъ сезгя сауабъ бирерь, жугалтыбъ калдырмасъ. Тагы килеучелярь чагында синь артыннанъ азыу жазыбъ жибярмей кала кюрмя.

Безь сау торабызъ. Василiй Äтей у́яздянь сау кайтканъ. Сау арыу жöрöбь кайтканъ. Ну инде сау булыгызъ.

Мыны́ минь яздымъ Николай Ильминскiй.

Безнень жамагатларъ, Ефимъ Александровичлярь, Василiй а́тейлярь, школдагыларъ барысыда сиҥа сялямь дейлярь, бары да арыу тораларъ.

36 письмо

Чынъ кюҥеллань сòйгянь дусымъ Тимоөей Ивановичкя миннянь баръ жамагатыбызданъ да кюбтянь кюбь сялямь. Синеҥь Чурабатырда элеке жазганъ жазыуыҥны минъ алмадымъ, äлля кая жугалганъ Икенче катыҥнынъ башында священникъ Иванъ Николаевичъ берь ауыкъ сюзь жазганъ ыйы, аны алдымъ. Аны алгачъ Василiй а́тейгя дя аҥаръ каршы жауабъ жаздымъ. Кеняго́нь Василiй а́тейгя да àйттем дя аны тыҥнатыбъ кюрсятейемь дибь барсамъ, шунда синеҥь Герасимъ агай килде, тагы öчонче жазыуыҥны китерде Улъ бикь арыу кеше икянь, бикь жыуашъ. Василiй а́тей аны утыртты, чяй эчертте, кюбь сойлятте, синеҥь саулыгыҥны сорады, укытыуыҥны сорады, аннары анаҥь керебь байтакъ утырды, сойляште, чяй эчтелярь. Тиге катымны жукка китмясень дибь шуль койо Герасимъ агайга табшырдымъ: а́ммя àзергене дя жаҥаданъ языбъ жибярямень. Синь бигерякь äзерге бу жазыуыма ышанъ. Василiй атей белянь безь синеҥь Чурабатырда тороуыҥны кюбь уйлашыбъ карагачъ мыҥаръ сюзъ куйыштыкъ. Благочинный Василiй Егоровичъ (Ишяленень пубы) а́ле дя килгянь юкъ. Синь Чурабатырда бикь арыу укыта башладыҥь, Аллага шо́ко́рь. Малайларъ кюбяйгянь, жигермегя чаклы булганъ. Айсаҥъ Чурабатырданъ китсяҥъ, бютянь жирдя дя узганъ барганъ койончя жо́рòбь кюбь эшь булдыралмассынъ, Чурабатырдагы школны да туктатырсынъ; а́гярь Ишяледянь синеҥь урнынга берь малай барса да синеҥь чаклы укыталмасъ дибь белямень. Василiй атай сиҥа такталаръ кагазъ жибярядерь, жазыу карасы жибярмей, жулда сыуыкка катыбъ шишясе жарылыръ дей. Караны пуптанъ сорабъ алырсынъ. Аннары синь äле Чурабатырда укытыбъ торъ, лучше андагы укыучыларны алгаракъ житкезь; аларъ а́легечя бара торса, жазга чаклы кюбь нястя белерлярь; укырга да бикь остарырларъ, жазыу да жазарга ойрянерлярь, иманнарны да жырларга бикь белерлярь. Синь тиге оло дюрть кешене дя укырга кушыбъ карале, аларнынъ белеугя бикь кюҥелляре баръ дыръ, ябышсаларъ тизь аҥнарларъ. Синь аларга у́зен не äйть.

Синь узеҥь оло койо́ укый башлаганъ да Аллага шòкорь жакшы о́йряндеҥь, аларъ да шулай ойрянерлярь. А́ммя аларнынъ иманнарга шулъ чаклы кюҥеле булгачъ, жазыуны укырга о́йрянмей калмасларъ. Синь аларны бикь ашыктырма, а́крень геня баргызъ, конондя дюртярь бишярь гевя сюзь кюрсять, аннары аларъ жабышкачъ узляре дя таный башласа бикь ратъ булыбъ тагы да тагы арттыра китярлярь; синь минемъ сюземне аларга äйть, аннары ӳзляре телясялярь ней кылсыннаръ. Минь бигрякь шуҥаръ тырышамъ, шундый оло кеше укыуны белся, казерюкь арыу сюзне кешегя дя айтебь аҥнатырга кыуаты булыръ. Äммя кечкеня малай жазыуга бикь оста булсада буйга житкенче акылы аҥнарга житешмей дерь. Кечкенялярь укыуынъ укысыннаръ, а́ммя момкимь булса ологыраклары да калмасыннаръ. Мына минь сиҥа а́йтеремь, бяйерямъ уртасындаракъ Казанга Жомьядянь беръ аръ кешесе килде, ӳзе утызь жидедя баръ, ике улы берь кызы баръ, катыны дюртъ жылданъ улде. Ике малайы берь äзь укыганнаръ, инде узенень укысы килебь, минь дей Казанга килебь укысамыйы, малайларымъ да кызымъ мында укысыннаръ ыйы деб. Василiй äтей жараръ дигянь. Инде улъ аръ килясе. Мына карале; кемь чынъ кюҥелдявь Ходай òчòнь тырышса, яше кюб булса да Ходай узе ачадыръ. А́гярь дя беряу тикь мактаныръ о́чонь геня жя донья о́чòнь укысы кился, у́зе ничекь Алладанъ бизебь торса Алла да аннанъ бизярь дя булышмасъ та жöнно́рякь укыбъ белебь житкезялмясь. Инде тиге дюрть оло кешенъ ӳзляре кюҥеллярендягень тикшерсеннярь, äгярь чыннабъ Ходай öчöнь тырышыуларынъ белсялярь, ичь тя шиклянмейчень укырга жабышсыннаръ, Алла аларга булышыръ. Безнень мясяль баръ, укыунынъ тамыры äче дей жимеше тятле дей; укыунынъ башындагысы читень, суҥындагысы жиҥель рахать дигянь сюзь. Жяня тагы Соломонъ жазганъ: белемнекь аны эзлягянь кешене кюбь кыйынныкъ белянь сыный дей, аннары аны сынабъ чынъ дорöсь кюҥелень таза уйынъ кюребь у́зе шулъ кешегя биренерь дей. Улъ дюрть кеше дя башласаларъ, тикь башында гына читень теярь, аннары бара торгачъ жиҥель була китярь ко́ннянь конгя. Айса синь укытыбъ торъ, Герасимъ агайга ышансамъ, сине Чурабатырларъ бикь жаратканнарынъ белямень. Аннары ничекь кыласыҥны кирякь чагында минь жазармынъ сиҥа. Никиткинъ ауылы сезнень Чурабатырга алтмышъ чакырымнабъ жыракъ тыръ, шунда барсаҥъ озакка барма, бер-ике кичь кунарга гына баръ, Чурабатырданъ жаллабъ баръ; барырга оҥгай булмаса, бармасаҥь да зыянъ юкъ, äммя барыбъ кюребь тя булышыбъ та килсяҥь арыу булыръ ыйы. Алла узе сиҥа тейешлене уйыҥа тòшòрсень эйе.

Алла сиҥа саулыкъ житешлекь бирсенъ эйе.

Анаҥъ кешеҥь артыннанъ сялямь айткянь.

Батюшка Иванъ Николаевичкя миннянь кюбь кюбь сялямь äйть, рахмятъ аҥаръ сине жаратканъ о́чöнь деемь!

Синь Чурабатырда жазга чаклы торсаҥъ да арыу булыръ ыйы.

37 письмо

23 февраля 1871г.

Минемь бикь сойгянь дусымъ Тимоөей Ивановичъ, миннянь сиҥа да кадерле анаҥада сойо́кле катыныҥа да кюбтянъ кюбь сялямъ да тынычлыкъ. Ходай барыгызга да саулыкъ имеллекь бирсень эйе. Аминь.

Кюбь нястя жазыбъ кюҥелемне рахатландерерга бушамадымъ, ичмаса äзгеня жазарымъ. Акчанъ Цивильскiйгя жазылганъ. Цивильдяге Смотритель Всеволодъ Николаевичъ Мыльниковъ май атнасында Казанга килебь, минем белянь танышыбъ школга да керде, кряшеннярне у́зь телляре белянь укытыбъ жаздырыбъ жырлатыбъ öйрятеу́ турысынъ бикь кюбь сойляштеребь аҥнабъ кайтыбъ киткянъ, жаратыбъ киткянь кюкь тейде безгя. Улъ сине дя бикь мактады. Айсаҥь синь Цивильгя барыбъ аҥаръ керь дя минемь катымны бирь. Ходай бойорса улъ сине кабылъ алыръ акыры. Аннаҥь ары протопопъ Лазарь Петровичъ Бѣляевкя дя керь, миннянь аҥаръ бикь кюбь сялямь äйть, анынъ белянь бикь дусъ ыйыкъ безь.

Синеҥъ онотобъ калдырганъ кагазларыҥны жибярямь, тагы кырыклабъ ӳгеть кенягясень жибярямь.

Алексѣй Иванычъ Тюмелей агайны кюребь кюҥелемь оча жазганъ, шулъ хатле со́йендемь, у́зь бабамъ килгянь кюкь булды, жугыйса синеҥь кабярь кюбтяннянь берле булмагачъ сагыныбъ эчемь пошканыйы. Инде Аллага шокòрь барыбызда тынычъ. Синеҥь арыу укытканыҥа малайларъ белянь кызларыҥь тырышыбь укыганнарына бикь рахмять, Алла аларны акылландырыбъ жюннялендерсень. Äгярь дя чынъ кюҥелдянь тырышыбъ укысаларъ, арыу булырларъ, акылсызъ жюнсезь булмасларъ, аталарына, аналарына башъ салыбъ сюзлярень тыҥнабъ жакшы эшлябь сойо́ночь китерерлярь.

Ибукага, Василiйгя сялямь а́йть миннянь.

Тыҥначы, Батюшка белянь татыу була кюрь; äгярь дя арагыздагы эшь бикь жакшы булмасада кеше белмясень. Жяме. Жугыйса приходларь белянь бозолоштырырсынъ.

38 письмо

20 мая 1871 года.

Эй сойокле дусымъ Тимоөей Ивановичъ, узеҥя дя кадерле анаҥъ белянь жамагатынга да кюбтянь кюбь сялямь дя тынычлыкъ. Сау булыгызъ; Ходай сезгя кызъ биргянь, а́бейгя внучка биргянь, äбей улынынъ кызынъ кастярлябь матурландырыбъ ӳстерсень. Абейнень сагышы булмаганъ, суҥь инде сагышы булганъ,шуны жыуатыбъ жоклатырга. Синь, Тимей, узеҥь бикь чирлягянь имешь, Алла сакласынъ сине бугапъ жамагатыҥны да, олосонъ да уртанчысынъ да кечесень дя. Минь сине бикь сагыныбъ торганъ ыйымъ. Ибукаларъ кинять килебь керделярь, хабярляреҥне бикь арыу диделярь, малайларыҥъ бикь кюбяйебь бикь тырышыбъ укыганнаръ, кызларъ да укыштыргалаганнаръ. Рахмять калыкъ та сиҥа бикь эялянгянь дерь, Аллага шокорь. Василiй атей Алабугага киткянь. Ибукаларъ кайткынчы чыкканъ улъ, а́ледя кайтмаганъ, берь ике атнаданъ кайтыръ акыры. Архiней чыга быйылъ Iюннень 2 числасында Услонга, Услоннанъ ызнай идель буйы белянь жо́зобь Спасъ уѣзына чыгаръ да Чистай òязень карабъ жоро́бь Казанга кайта. Шулъ жо́росо́ жулынъ жазыбъ бастырырга да бирде улъ. Сезнень жакка а́ле бармый дыръ, суҥыннанъ бармаса. Патшаны сойляштерядерь эйе килясень; мннь Губернаторданъ керебь сорадымъ, улъ а́йтте Патша Кавказъ жиреня барыръ; шунда жя Идель белянь барыръ, а́ле билчеле тоголь дей; аннары барыръ жулы Казань арткылы булса, алданукъ миҥа жазарларъ дей. Жугыйса кился патша Августа килерь.

Казерь бикь тяжиль, кюбь жазарга багытымъ да жукъ, сюземь да башка килмей дерь. Тикь àрь тöрло́ жакшылыкъ изгелекь Алладанъ сезгя булсынъ дибь телягянь сюздянь башкасы минемь гель жукъ.

Батюшка Гаврилъ Ивановичкя, Батюшка Павелъ Ивановичкя дя бикь кюбь сялямь деймень.

Сау булъ инде. Прощай.

39 письмо

24 ноября 1871 года.

Эй бикь сòйокле дусымъ Тимоөей Ивановичъ, миннянь сиҥа да жамагатыҥъ Марiя Кузьминишнага да синеҥь кадерле анаҥа да матуръ кызыҥа да кюбтянь кюбь сялямь; тынычлыкъ изгелекь Ходай бирсень эйе. Аминь.

Синеҥь Чибильдянь жибяргянь жазыуыҥны минь алдымъ протопоптанъ, аны укыдымъ, ну колесаннаръ äуяле баштанъ берь азъ карышы торганнаръ, алай булсада Ходай булышса зыянъ булмасъ. Каты ташны, жя коробъ беткянь нястяне äкерень геня жибетебь жомшаталаръ, аннары шуннанъ телясялярь ней ясыйларъ. Колесаннаръ ише кешелярь ичь тя арыу сюзь эшеткянняре булмагачъ, укытыунынъ кадерень, татлылыгынъ белмейлярь, кызыкмыйларъ да. Аннары бара торгачъ, малайлары укый торгачъ, аларга жакшы у́нярь кюрсятя башлагачъ, кайсыларынынъ кюҥеленя жараулы булыръ акыры. Шундый эшлярдя читень булганъ сайынъ бигерякь тырышырга кирякь, тикь тюзебь чыдабъ эшляргя кирякь.

Синь Кондратiйгя, Петрушка да миннянь, Василiй äтейдянь оло сялямь, бахиллекь äйть, аннары былай äйть аларга: сездяге читенне, кумачауларны безь бикь белябезь, айса малайларыгыз кюбь булмасада сезь кöйöнмягезь, жамансыламагызъ; сезнень äзегезь дя кюбкя тороръ, тикь сезь чынъ кюҥелдянь тырышыгызъ, аннары Аллага табшырыгызъ; Алла сезнень арыу эшкя тырышканыгызны унга жибярмей калдырмасъ. Алла кешегя торлò бяля каза китерядерь, китеребь кешене уята дыръ; жугыйса рахаття, тынычта тора торгачъ, кеше жоклый башлый, уяулыгы бетя; Аллага да бикь инялмей, Алланы онота жаза; бяля тòшся, казерь кеше Алланы исеня алыбъ иняля башлый, аннары тырыша башлый. Алай булса äледя шулай; кряшень татарга чыга башлагачъ, укыта башладыларъ, кряшеннярь шулъ койо́ торсаларъ, пожалуй ичь тя укытмасларъ эйе. Берь берь дошманъ килебь ко́теуебезне талый башласа, безь жатмабызъ, кулданъ килгянь тиҥете жиҥгешербезь, ичмаса талаганъ, алыбъ качканъ сарыгыбызны кайтарырга тырышырбызъ. Шулай äзерге заманада бикь читень булганъ: эй жигетлярь, Алла öчöнь тырыша кюрегезь. Тимоөей Ивановичъ, синеҥь малайларыҥъ, кызларыҥъ бикь укыйларъ мы? минь аларга утенямень, бигерякь тя тырышыбъ укысыннаръ, укыбъ белгянь арыу сюзлярень ислярендя жаланъ тотсоннаръ, онотмасыннаръ; Алла сюзе буйынча кылышыбъ та торсоннаръ. Укыганъ сайынъ кеше жактырыла; айсаҥь жактырылгачъ, инде äшяке эшь кыларга килешмясь. Минь аны äрлябь а́йтмеймень; синеҥь арыу укыучыларыҥнынь а́рлярлекь берь тошо́ да жуктыръ; арттырасымъ килебь а́йтямень; жактыданъ жактыга житя барсыннаръ аларъ, Ходай узь изгелеге белянь аларга булышсынъ. Киксарга Василiй äтей Иванъ Семенычъ урнына Ишаленень Спиридонны жибярде, улъ да бикь арыу жигеть; тикь анынъ а́легеня укыта башлаганына кюря синь аҥаръ булышъ, ичмаса сюзеҥь белянь о́йрять аны. Ибуканы берь кöнно́ Киксарларъ килебь бикь сорадыларъ, безь дя аны жибярергя багадя иткянь эйекь, аннары аны Жылышъ Саврушына жибярдекь, Кызылъ Иванны Нырсыуарына кючердекь.

Жулъ жукъ äле, каръ жаумады; Спиридонъ жяяу китте; жяяугя княгялярь алыбъ китяргя мо́мкинь булмады; анынъ артыннанъ синь сораганъ княгялярне жибярмякче эйемь, жибярялмядемь; суҥынтынъ кеше туры кился жибярербезь; ичмаса казерь синеҥь очо́нь геня берь чынъ день княгясе жибярямень; жаҥа бастырганъ улъ, анда тозяткялягянь тòшляре дя баръ, арттырганъ то́шляре дя баръ, 73 жагында бикь жакшы иманнарны куйдырдыкъ: эй Ходай, синь мине кюктяге дяулятеҥнянь бушъ калдырма дигянее. Бу иманны Iоаннъ Златоустъ äулея чыгарганъ, кöндезнень 12 сагатендя, то́нно́нь 12 сягятень китеребь икегя айырыбъ, икесендядя унъ икешярь телякь жазганъ, бикь а́йбять иманъ чыкты, аны укыбъ карасанъ жаратырсыҥь, кешегя дя тыҥнатыбъ бирь. – Мыннанъ суҥгысынъ а́керень укычы. Тимоөей Ивановичъ, Преосвященный Антонiй берь кöнно керяшеннярдань дьячокка, дьяконга, аннары пупка да куясынъ сойляшкянь. Синеҥь духовныйга керясеҥь кился, тизь булмасада, исеҥдя тотобъ инъ элеке урысчага бигерякь остарырга кирякь, аннары церковный княгялярне укый белергя кирякь, келяӳлярнень рятень белергя кирякь. Урысча часословыҥъ булса, аны караштыръ синь, аннары славянча евавгелiелярне, апостолларны караштыръ; äкрень геня азерляня торъ. Ходай туры китерся эйе. Синь мынысынъ жатъ кешегя беряугя дя äйтмя, тикь сòйо́кле катыныҥа гына а́йть, бютянь берь кешегя дя äйтмя; шунынъ о́чòнь буласынъ кемь белсень, äле Алла ничекь китерерь. Ну, иҥь башта керяшеннярне денгя жакшы öйрятебь, белдеребь аҥнатыбъ эяляндерергя кирякь, аннары аларъ келяугя дя чиркяугя барырга да кюҥелдянь тотонорларъ. Белмей торобъ ничекь кеня жоннябъ келяу итсеннярь аларъ. Синнянь инде кюбтянь жазыу жукъ; килеуче була башлагачъ, синь жазгалый кюрче. Синеҥь малайларыҥъ, кызларыҥь кюбяйде ме? Петрушнынъ, Кондратiйнень укыучылары бармы? алар арыу укыталармы? син миҥа жаз. Безгя бикь кюҥелле булыръ сезнень хабярегезне белергя. – Спиридонъ сиҥа школдагы жаҥа эшлярне äйтерь барынъ да, минь тикь шуны гына жазыйымъ; инде Василiй äтей малайларны укырга ташъ пулатка жибяря; чиркяуне эшлябь житкезялярь, Алла булышса декабернень дюртенчесендя арыуландырырга омоть баръ, тикь бикь белебь булмый а́ле. Бикь матуръ, жакшы чиркяу булыр акыры, Ходай бирсень. – Жаҥасалаларъ а́ледя тынычланмый; Жылышларъ баръ тиряляре белянь äле дяшмейлярь, тикь тораларъ, мыннанъ былай ней булыръ äле, Алла сакласынъ; замана бикь бозолганъ, ну инде Ходайга табшырыбъ, жазыуны бетерергя кирякь, кагазъ да бетте.

Синеҥь чынъ дусыҥъ.

40 письмо

19 декабря 1871г.

Темей агай, синь еванглiелярне алыуынъ алдыҥъ, äммя росписка бирмей киттеҥь. Миҥа Инспекторъ росписканы жаздырыбь бирергя кушканъ ыйы, минь оноттомъ. Айсаҥь синь мыны алыуыҥъ белянь тизь былай жазъ, почтовый кагазга жазсаҥь да жараръ, тикь шуннанъ бютянь сюзь жазма, былай гына дибь жазъ: Отъ Г. Инспектора народныхъ училищъ И.А. Износкова подучилъ 10 экземпляровъ Евангелiя на русскомъ и славянскомъ языкѣ, Молькѣевскiй учитель Тимоөей Ивановъ.

Инде бютянь сюземь жукъ. Алексѣй Ивановичнень улы бикь жигеть тейде, бикь арыу.

Сау булъ инде. Жиҥгейгя, äбейгя, кече кызыҥа да бикь сялямь.

41 письмо

10 марта 1872г.

Минемь бикь сöйокле дусымъ Тимоөей Ивановичъ, миннянь сиҥа да жамагатыҥа да äбейгя дя, rызыҥа да бикь сялямь, саулыкъ тынычлыкъ телеймень.

Синнянь элеке катъ алгачтукъ, Илiодор Александровичкя жо́го́рдöмь, улъ киткянь эйе. Кенягень тагы Томелей бабай артыннан килде синеҥь катыҥъ. Василiй а́тей киткянгя кюря минь жазыуын бирдемь, сораганыҥны булдырыйымъ дибь кенягень консисторiяга бардымъ, анда берь кенягядя жукъ часословъ. Бо́гòнь Дубровинга бардымъ, анда тагы пурмасы жукъ, булганъ да беткянь, икесенень дя тикь дюртяу геня баръ, дюртесень дя алыбъ жибярямь, тик былар кыйбат, кечесен утыз биш кырык тейеннян саткан, быларны 75 тейеннянь алдым, барысы 3 сумъ ко́мо́шкя алдымъ, шулъ акча школъ акчасы, айсаҥь синь аны теге школларга тейешле багытта биребь тюлярсень, аннары синь 30 тявкялябь акча сораганъ; ӳзе булмагачъ минь бöтöнняй ӳзь о́сто́мя алырга кыймадымъ: бикь айыблыга чыкмыйымъ дибь, Василiй äтей рошмасынъ, рошса а́зь рошсынъ дибь, минь ичмаса очьтянь ике öло́шо́нь геня жибярямь, жигерме тянкяне геня. Айыбъ итя кюрмя. Рахмять синеҥь братскiй школларны карабъ тороуыҥа, Ходай сиҥа изгелеге белянь кайтарсынъ ыйы. Инде безнень Кузьма агай дiаконъ булды. Первый атнаны говѣть иткяннярь, священникъ дiяконы белянь бергя служить иткяннярь, преждеосвященныйны да укыганнаръ, келяу иткячь, Василiй äтей габрять сöйляштергянь. Казыданъ öчь дюрть карчыкъ, ике öчь картъ килде говѣть итяргя, Пороховданъ Степанъ агай 23 салдатъ алыбъ килгянь, жазыкъ äйтебь дары эчебь кайтканнаръ. Аннары дары эчерткячь, Василiй äтей дöшямбе кöннö иртя белянь киткянь. Синеҥь малайларыҥны кызларыҥны Ефремъ бикь жаратыбъ кайтты, бикь мактады, äммя иманъ жырлауларынъ превосходно дибь куйды. Калдыгында жазыйымъ школыҥны салдыртыу турысынъ, элеке жазыуыҥны алгачтукъ, минь Инспекторга жöгöргянь эйемь, улъ öйдя жукъ ыйы, аннанъ турыгына Попечительгя чаптымъ, аҥаръ а́йттемь, ӳзе ошатканъ, тикь Износковъ кайтсынъ дей, улъ кайткачъ, кагазга жазыбъ миҥа бирсень дей, минь Министрга куярымъ дей, айса öмöть баръ, аннары Ходай биргяне булыръ, Ходай бирмяся кеше булдыра алмый ичь нястядя азъ булса кюбь булса. Жугыйса минь бикь тырышыбъ карармынъ. Тикь Прѣсноковскiй öйö матуръ булса да, кечерякь тея миҥа. Школга улъ кече булмасада аммя келяугя жыйылганнарны сыйыштырмасъ акыры. Ну ничекь булсада, школнынъ ӳзь öйö булса öйдянь öйгя типтеребь жöргяннянь жакшы булыръ акыры. Износковъ äле кайтмагандыръ. Жöрсö тöшляре байтакъ дыръ, тизь кайтмасъ, алай булсада шушы атна беткячь кайтыръ улъ. Ну синь сялямь äйть Куныйларга, Петрушларга да, Опрейляргя дя. Часословны бастыра башладыкъ, äкерень геня бара, жяйгя чыгаръ äле. Ну инде сау булъ. Барасы жирляремь баръ, школга да барыбъ кайтасы. Василiй äтей кюбь кешелярне калдырыбъ киткянь, алай булса да кюҥель кюрергя тарта. Быйылъ Атыданъ да килде, Биктяштянь дя килде. Сау булъ. Ходайга табшырдымъ.

42 письмо

30 мая 1872г.

Тимоөей Ивановичъ.

Архiерей сезнень Турмыга Августнынъ 21 жя 22 кöнöндя барасы. Ӳзе шулай дибь жазганъ. Аннанъ башка берь нястямь дя äйтясе жукъ. Конойга акчаны бирермень. Сау булъ. Бикь тяжиль.

43 письмо

11 сентября 1872г.

Минемь сойöкле дусымъ Тимоөей Ивановичкя, анынъ сòйокле жулдашына, кадерле анасына, эямне кызына да барыгызга да бикь кюбтянь кюбь сялямь да тынычлыкъ. Синеҥь жазыуыҥны алыбъ укыгачъ, бикь сöйо́ндемь, рахмять сиҥа. Минь Москвага барыбъ кайттымъ. Минь кайткынчы Владыка чыгыбъ киткянь икянь. Аннары улъ кайтканъ, минь анынъ белянь кюрешя алмадымъ, жаҥа Семинарiя белян маташыбъ о́лго́рмядемь. Казерь Владыка тагы Казанда жукъ, Козмодемьянга чиркяулярь арыуландырырга киткянь. Айсаҥь минь аннанъ ӳзеннянь сезне ошатканынъ ошатмаганынъ эшетмядемь äле; синнянь эшетебь бикь со́йöнямь, Аллага шöкòрь. Äгарь дя беряу беряу синеҥь эшеҥь белянь мактанганъ булсада, синь зарлана кюрмя; äдямь эшень Алла кюребь тора, кешеляргя беленядерь. Синекень синнянь ичь кемь алалмасъ, тикь ӳзеҥь тырышъ, андый мындый дибь шиклянебь бойогобъ эштянь калма, кюҥелеҥне кöйо́ндермя. Алла катындагы сауабыҥь җугалмасъ, кешелярь алдындагы кадереҥь дя бетмясь. Ходайга биренебь эшля дя эшля. Синь жулга кердеҥь, аннанъ ауышма, жя аягыҥь талганъ кюкь тейешь жатыбъ жоклама. Жата жата аягыҥа канъ ойошобъ, гель жо́рöудяньдя иренергя мöнкимь булыръ ыйы.

Часословны бастырыбъ бетердекь инде, минь сиҥа берь кенягясень жибярямь, тикь кай тöшлярендя тöзятясе нястяляре калганъ, Василiй Äтей жыйылынгань учителляре белянь аны карабъ чыкканнаръда барынъда тöзятебь бетергяннярь, тöзяткянне äрь бер учитель ӳзь кенягясеня жазганъ, алай итебь мыннанъ былай уль то́зяткянь кöйöнчя укылыръ. Минь синеҥь öчöнь берь кенягя то́зяттеребь алыбъ жибярермень, шуннанъ синь бютянь кенягалярне дя тöзять, аннанъ ары малайларга укыть. Часословтанъ школларда да учиттеллярь ӳзляре, священникъ булмаганъ чагында да телякь итяргя мо́мкинь. Часословта баръ теляклярь, всенощналаръ, часларъ барда баръ. Безнень учительская семинарiя покрау тирясендя ачылыръ. Синеҥь арыу малайларъ булса, беряу икяу, жакшы зигеннелярь булса, жибярь, керерлярь, тикь унъ алты жяштянь кимь булмасыннаръ. 16 жяштягедянь кечелярне кертергя патша кушмаганъ. Жалованье турысынъ шулай жасаганнаръ. Учителляргя ӳзляренень уязъ калага жороуляре кумачау итя дибь жалованье ӳзь канторасына китеря башлаганнаръ, канторданъ алыу оҥай булыръ дибь ичмаса жакынъ дибь шулай жасаганнаръ.

Жяня берь кечкеня геня сюземь. Попларъ арасында ней геня эшлярь булсада синь читтярякь булъ аннанъ. Безгя ней кирякь. Жакшысы ӳзеня жакшы, жаманы ӳзеня жаманъ; тикь безь ӳзебезь арыу булсакъ, безгя житярь шунысы да. Жяня сиҥа жибярямень Ефимъ Александровичъ Маловъ жазыбъ бастырганъ дневнигень, 1866 жылда Борисъ белянь Жякяу белянь аларъ Жылышка барыбъ, ай ярымъ торганнаръ, шунда ней эшеткянне, ней кюргянне, ней со́йляшкянне дя жазганъ кенягя булды, сиҥа бикь кызыкъ теярь, синь у́зеҥь дя жылышларны белясень ичь.

Безь барыбызда бикь сау, Аллага шöко́рь, барыбызь да сезгя сялямь дейбезь, Василiй äтейлярь дя, Ефимъ Александровичлярь дя, Гордѣй Семенычъ бабай да сезгя сялямь дейлярь баръда. Сезгя саулыкъ имеллекь телейбезь.

Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

44 письмо

18 сентября 1872 года.

Эй сöйокде дусымъ Тимоөей Ивановичъ!

Минь профессорданъ чыктымъ, учительская семинарiянень директоры булдымъ. Шулъ семинарiя ней икянне белдертерь öчöнь, сиҥа мына бастырганъ нястя жибярямь. Тярбитнень Иванны Колесанга учитель итебь куйдыкъ. Синь аҥаръ булыша кюрь. Сиҥа да буганъ жамагатыҥа, сòйöкло́ катыныҥа, анаҥа, кызыҥа сялямь.

45 письмо

1 ноября 1872 года.

Эй бикь сойокло дусымъ Тимоөей Ивановичъ, миннянь сиҥа да сòйо́кло́ жулдашыҥада кадерле карчыкъ äбейгя, матуръ кызыгызга да кюбтянь кюбь сялямь дя тынычлыкъ Ходайданъ телеймень. Казерь жомошларымъ кюбяйгячь, минь кюбь нястя хазарга бушамыйымъ, кыска гына жазармынъ, синь Тярбиткя жигетеҥне куй, минь а́тейгя дя äйттмень, улъ да сиҥа бикь рахмять диде, жарар куйсын диде. Инспекторъ конягень геня катыма керебь сойляде. Попечителдян Молкей школына öй салдырырга акча сораганъ икянь улъ, попечитель ауылларга приговоръ жазарга кушканъ, ауылларъ риза булмаганъ, утынъ äйберь биребезь дибь жаздырмаганъ, хазерь äлля ничекь булыръ а́ле.

Äзь жазганыма айыбъ итя кюрмя.

46 письмо

28 апрѣля 1873 года.

Эй бикь со́йгянь дусымъ Темей агай, миннянь сиҥа да анаҥа да Ходай кушканъ кушыҥа да бала чагаҥа да бикь кюбь сялямь. Барыгызга Алла саулыкъ дяулять, уҥганныкъ, житешлекь бирсень эйе. Бу жазыуымъ килеуе белянь укытыуданъ тукталганъ булсаҥь, жугыйса качан гына тукталгачтукъ Казанга килсяҥь бикь жараръ ыйы. Синеҥь белянь со́йляшясе сюзляремь баръ бикь кирякь. Жя ме? Килмей кала кюрмя, аннары ичь тя озаклама, ну инде Аллага табшырылыбъ бетерямь жазыуны.

Сиҥа äрь тöрлö хызмяткя торорга чынъ кюҥелдянь радъ.

47 письмо

26 январа 1874 года.

Минемь бикь сойöклö, бикь кадерле, бикь кыйбатлы алтынымъ, инжемь, онотолмый торганъ дусъ ишемь Темей агайга сялямь жибярямь. Минь жазмаганга синь акыры ӳпкялягянь сень. Жазыуларыҥъ барыда житте, беренчесень укыбъ ко́йо́ндемь, икенчесень укыбъ бикь сöйо́ндемь, элеке синь чирляштергянь, аннары Аллага шокöрь, то́зялгянь. Берь ко́ннö шушы арада Консисторiядя Лазарь Петровичне очраттымъ. Сине со́йляштекь; улъ сине бикь жарата, жаратыу гына то́гöль, чынъ кюҥелдянь сöйоуче миҥа тейде. Сиҥа св. исторiяне жибярдекь, синь аны берянь берянь учитель сайынъ о́ляштерче.

Äтей китте жòрошкя, äле кайтмый, май атнасы артында кайтасы дыръ. Бу́тяннярь барда сау, безь дя Аллага шокöрь, сау торабызъ, мыннанъ былай Ходай беля. Äбейнень колагы ауырыракъ булганъ имешь. Сялямемне аҥаръ бикь тауышлатыбъ житкерь, белсень. Аннары ӳзь жамагатыҥа сялямь. Тобтянь башлана баръ да, айсаҥь тòбтянь башларга тейешь. Кара тупракъ эчендяге тамырларъ кюзгя ичтя кюренмей, кюренмясядя аларданъ башкада тора алмый. Синеҥь тамырыҥь жакшыга кюря ӳзеҥь дя жакшы булганъ сынъ акыры. Анасынынъ бахиллеге балаларынъ ныгайта ла баса. Сонъ инде, сиҥа бикь сялямь булсынъ.

48 письмо

2 iюня 1875 года.

Сойокле дусымъ Темей агай.

Жазыуыҥны алдымъ. Сиҥнеҥь турысында минь консисторiя кенягеляреннянь тикшеребь карадымъ да анынъ тыуганъ жылынъ айынъ кöнöнь табтымъ да аннары Абте пубына жаздымъ аны, тагы шулъ абте пубы ӳзе минь кюрсяткянчя метрикасыннанъ чыгарыбъ, туры Тормо батюшкасына тизерякь жаза кюрь дибь жазыу жибярдемь инде. Айсаҥь минь кыласы ны кылыбь бетердемь. Äммя Архерейгя жазганъ прошенiяҥь гербовой кагазга жазмаганга кюря анынъ кыуаты була алма ды. Äбтегя жазганъ жазыуымны ныгыракъ иттерерь о́чо́нь минь аҥаръ äтейнень дя исемень тыктымъ. Инде аннанъ кöтяргя кирякь.

Сау булъ, тяжиль булды, мыннанъ артыкъ жазарга бушый алмадымъ. Жиҥгейгя, а́бейгя, кызларгада миннянь кюбтянь кюбь сялямь.

49 письмо

16 апрѣля 1876 года.

Эй сöйöкле дусымъ Темей агай.

Жазыуыҥны алдымь; Чивилдянь берь тюря килебь школга урынъ кисебь алыбь биргянень белдемь, аннары Илiодоръ Александровичъ Износковъ белянь очрашыбъ аннанъ приговорны сорадымъ. Улъ äйтте, хазерь миҥа дей Управаданъ приговорнынъ кенягясе килде дей, улъ да дей жарый дей. Айсаҥь эшеҥне жулга кергянь дибь äйтергя монкимь. Инде Алла житешлекь бирсень, салдырыбъ житкезергя. Жамагатларыҥа, абейгя, кызларга барысына да миннянь бикь сялямь. Ходай барыгызга да саулыкъ, именнекь бирсень эйе.

Бориснынъ у́ткянь середа ко́нно туйы булды, у́зь ауылыннанъ алганъ.

50 письмо

10 августа 1876 года.

Темей агай!

Синеҥь жигетляреҥь килебь керделярь минемь катка. Иваннынъ яше узганъ икянь, Федотныкы дöрöс, тикь батюшкаларъ кулъ куйыбъ пичятлягянь метрическое свидѣтельство кирякь. Инде белебь торъ. Безнень семинарiягя ун алты яштягеннянь ким булмасынъ, унъ сигезгедянь ары булмасынъ. А Иваннынъ 1857-че жылда тыуганныгы бикь äшяке, кертебь булмый рѣшительно. Мыннанъ элекеге ике жазыуыҥнанъ кюреня, синеҥь Курбашта дуслары да дошманы да барлыгы. Тюзебь тороуыҥь белянь аларны жыҥяргя кирякь, иначе бютянь ичь берь äмяль жукъ кюкь тея.

Кланяюсь тебѣ, супругѣ твоей, бабушкѣ и дѣтямъ.

Твой слуга.

Федотларны кайтарамъ, 20-нчы августа тагы килсень Федотъ; а синь батюшкаданъ свидѣтельствосынъ кулъ куйдырыбъ пичятлятебь алыбь бирь.

51 письмо

27 iюня 1877 года.

Сöйöклö Темей агакайымъ!

Жазыуыҥны бöгöнь иртя белянь Василiй Филипповъ китерде, минь сагят тугызларда Илiодоръ Александровичка алыбъ бардымъ, тыҥнатыбъ бирдемь. Улъ äйтте миҥа: шушы айдук минь Попечителгя акча турысында жазармын, Попечитель утвердить итеуе белянь геня акчаны жибярербезь диде Илiодоръ Александровичъ.

Сиҥа äбейгя, жиҥгейгя, бала чагаҥа кюбь сялямь.

52 письмо

12 iюня 1879 года.

Темей агай дусымъ!

Бу жигет, академiянен студентъ Николай Васильевичъ Зеленцовъ. Улъ татарчага öйрянейемь дибь миннянь кайда барырга сураганъ ыйы. Минь аны синеҥь Мулкыйгя жöзляндердемь. Синь аҥаръ пайдалы булъ, äммя анынъ пайдасы сиҥа бик зуръ булыръ. Шунынъ öчöнь инспекторъ Левъ Львовичъ сине урысчаны белмей дерь дибь кюрсяткянь. Попечитель сине Казанга семинарiягя чакырырга кушканъ кушыуынъ, тикь семинарiядя сине кемь öйрятсень. Тикь килебь кайтыуыҥь гына булса пайдалы булмасъ, зыяны ичмаса акча жуялыуы булыръ. Апаздагы Иванъ Никифоровъ кызылъ шулай урысчаны белмей дибь кюрсятелгянь буйынча Попечитель аны чакырттыра. Улъ бу арада килебь ней итясень сорады; минь аҥаръ бу Николай Васильевичнень татарчага кюҥель салганъ иптяшень аҥаръ ку́шыбъ жибярдемь. Аларга братстводанъ äзь азь акча унъ бишярь сумъ акча бирелгянь, айсаҥь сине тыгызламасъ, ну синдя аҥаръ торлочя жиҥелляндерергя тырыш. Урысчаны ичмаса затларны дöрöсрякь жазарга öйрянь. Минь аҥаръ берь княгя бирдемь, укытырга, синь аҥаръ татарчаны кюрсять, улъ сиҥа урысчаны кюрсятерь. Аннары ничек ничек итеуенень айырмачыгын тель белянь аҥнаттымъ минь. Ну инде сау булъ, сялямняремне улъ сезгя житкезерь.

Синеҥь дусыҥь и кызмятчеҥь.

Тöнь уртасына жакын булды.

53 письмо

Выдержка из письма Н.И.-ча к о.Макарию Софронову.

14 октября 1882 года.

Агаҥ алыбъ барыръ узе, у́зь аты белянь, аннары тимерь жулга утырырсын; ул сине Оренбурга житкезерь шунда сиҥа открытый листъ бирерляр, сине казачiйлярь пяре шикелле очоробъ жибярерляр. Суҥь инде сабыр ит. Заркыб китмя, Аллага табшырылыб òмòтле бул...

54 письмо

28 iюня 1875 года.

Сойöклö дусымъ Касьянъ агай!

Äтей ӳзе Ильтень жагына киткянь чагында сиҥа акча жибярергя кушканъ. Инде жибярябезь алтмышъ тугызъ тянкя. Сау булъ. Батюшка Петръ Степановичкя бикь сялямь äйть, аннары Акимъ агайга да сялямь äйть. Аннары Василiй Филипповичкя бикь сялямь.

Сау булъ инде, äлегя сау торабызъ.

Акимъ агай миҥа катъ жибярде, бикь бикь рахмять.

55 письмо

15 сентября 1876 года.

Касьянъ агай!

Безь Бориска учителлекь кагазынъ бирдекь, аннары минь аны Усыга учителгя куйдырамъ. Учителлекь свидѣтествосынъ Уфага Инспекторга жибярямь. Синь Бориснынъ кайтыуы белянь ӳзеҥь аны алыбъ Усыга баръ да шунда учителгя урынаштыръ. Ничекь кеня булса да бикь тырышъ. Акчасы расходка Миссiонерское обществоданъ булыръ. Патиръ табъ, картларъ белянь сöйляшебь элеке кöйгя китерь. Минь сиҥа бикь òмöть тотамъ. Синь молодецъ эйеҥь; мыннанъ былай курлыкка калмассынъ. Алла бойорса, Усыга школны куярсынъ.

Сиҥа, катыныҥа да бикь сялямь.

Синь тизерякь школны ачыуыҥь белянь миҥа хабярь жазыбъ жибярь Уфага. Минь Уфада булырмынъ сентябрнень 26 числага чаклы.

56 письмо

20 октября 1876 года.

Чынъ кюҥелдянь сöйгянь дусымъ Касьянъ Михайловичъ. Борисны Усыга алыбъ барыбъ урыннаштырганыҥа бикь рахмять. Инде малайларны укыта башлаганъ дыръ. Минь сентября айында ӳфягя бардымъ, шунда Белебей о́язенень инспекторы белянь таныштыкъ, Борисне сойляштемь, аннанъ кагазъ алдымъ. Ко́нягень минь директоръ Владимiръ Петровичъ Пановка жаздымъ, салдаттанъ котолдырыр öчо́нь удостовѣренiесень Мензелядяге воинское присутствiегя ӳзе жибярсень дибь. Синь Мензелягя барсаҥа, шунда белешь секретареҥа керьдя Борисъ жиребей алырга ӳзе килергя кирякьме, жукъ мы. Äгярь дя ӳзе барырга кирякь булсада курыкмыйчы барсынъ, жеребей алсынъ. Жеребейне алмый каль жукъ. Тикь учитель какына службага китмясь калыръ. Укытыбъ тырышыбъ торсонъ. Фатиръ акчасынъ бютянь акчаны да жибярербезь. Тикь адресъ жазъ безгя, ничекь жулданъ акчаны жибярергя кирякь аҥаръ.

Сиҥа у́зеҥа да Алла кушканъ кушыҥа да бикь сялямь.

Борисъ Васильевичкя да бикь сялямь.

Бикь тяжиль булды. Начаръ аздымъ, гайебь итя кюрмя.

57 письмо

2 февраля 1869 года.

Ӳзь балам дый ка́стярлябь тотканъ Семенъ белянь Степанга кюбтянь кюбь сялямь.

Семенъ безгя килебь, безнень белянь Василiй агай белянь уйлашыбъ караганъ суҥь, сюзь мыҥаръ куйышканъ эйекь, Степаннынъ агасы салдатка кится, Степанъ атасынынъ катында калса, Семенъ Чурага барыбъ малайларны укытсынъ, äгярьдя Степанъ узе Чурага барса, Семенъ Билятлебашына барсынъ дибь. Сименъ да шулъ сюзгя кюнешкянь кюкь булыбъ киткянь эйе. Аннары тагы батюшка Василiй Алексѣевичкя катъ жазыбь беряуегезнень артыннанъ жибяргездекь. Аннары тагы Степанга Сименъ артыннанъ сялямь катъ жибярдекь.

Жяня тагы Сименны куштыкъ, аулына кайтыбъ эшь ничекь булганны белеуе белянь безгя хабярь итсень дибь. Инде ничекь булганны белмей ко́ндя кабярень котòбь торганъ эйекь. Аннары Василiй агайга Кулуччыданъ катъ килгянь, Степанныкы бугай, тикь узь исемень жазмаганъ койö. Сезь икегез дя äлля ауылыгызда äле. Минь дя Василiй агай да бöтöнняй аптрабъ калдыкъ. Узебезь сезнень белянь жагымнылыкъ белянь дуслыкъ белянь жо́ро́шкянь эйекь. Алла кушса сезнень дя кюҥелегездя безгя карышы ичь бер шикь жукъ тыръ. Безь Василiй Тимоөеевичъ белянь уйлашыбъ бетергачь, сезне икегезне дя Казанга чакырабызъ; килегезь, килмей кала кюрмягезь. Бу катымны алыуыгызъ белянь турукъ мында килегезь. Килмясялярь, безнень сюзебезне... (здесь вырвано из письма пять-шесть строк). Сюзебезне тыҥнамасагызъ мында килмясягезь шуннанъ да сезгя кулыбызъ житярь. Карагызъ да сагыракъ булыбъ торогызъ Жяме? Инде сау булыбъ торогызъ.

58 письмо

14 декабря 1870 года.

Учителю Ташкирменской школы.

Эй со́йокле дусымъ Самойла, сиҥа миннянь бикь кюбь сялямь дя тынычлыкъ. Рахмять тырышканыҥа; малайларнынъ кызларнынъ чынъ кюҥелляреннянь укырга тырышканнары какына рахмять. Ходай аларга арыулыкъ саулыкъ бирсень эйе, акыллары ачылсынъ ыйы, кюҥелляре арыу сауаблы тормошка биреньсеньйе, нҥь элеке Алланы белсеннярь, Аллага телякь итсеннярь, иманнаръ укыбъ аҥнабъ жырласынаръ, аманъ жырлаганъ чагында Алладанъ куркыбукъ тыҥнасыннаръ; аннары жирдягелярдянь иҥь элеке аталарына, аналарына, бабайларына, äбейляреня белгянь тингете башъ салыбъ, сюзлярень тыҥнабъ кушканнарыннанъ чыга кюрмясеннярь; бютянь кешелярне халгя кюря яшкя кюря тейешлечя кадерь итсеннярь. Синь шулай òйрять, шулай òйрятсяҥь, узеҥя сауабъ булыръ. Жугыйса укый торобъ узе бозокъ эшкя салынса, Алладанъ курыкмый, мяндядянь оялмый, грубiянъ, эсерткече жя бютянь äшякелекле койо жöрося, жазыуга бикь оста булсада, пайдалы булмасъ. Евангелiедя а́йткянь: Алла бойорганны белмей кылмаганъ а́зь кыйналыръ. Сукыръ кеше жыгылса да айыбъ жукъ, кюрмей жыгылганъ дибь; жукъ, синь укыбъ кюзеҥь ачылганъ ко́йö жыгылсаҥь бикь оятъ бить. Шунынъ о́чöнь белеӳень белдя, белгянне кыларга тырышъ. Фарисейлярь Алланынъ законынъ бикь белгяннярь дя кылмаганнаръ, Iисусъ Христосъ аларны бикь рошканъ. Ну инде бу сюзь житярь, тикь синь мине айыбъ итя кюрмя, минь сине а́шаке дибь äрлябь äйтмеймень; жакшыданъ жакшыга житсень дибь äйтямень. Минь сиҥа жибярямень Тихонъ äу́леянень ӳгетень, синдя улъ жукъ тыръ, улъ басылыбь чыкканъ, сезь Казаннанъ таралыбъ китешкянь суҥында. Улъ бикь арыу кенягя, синь аны картларга карчыкларга тыҥнатъ, тикь элеке ӳзеҥь геня аулакта укыбъ чыкъ, аҥна; аннары кешегя тыҥнатыбъ укыганда ашыгыбъ укыма, кеше колагына керебь кюҥелляреня сеҥебь житярлекь итебь укы. Шулъ кенягя ашыгыбъ укысы кенягя то́го́ль, улъ жылата торганъ кенягя, кешенен кюҥелен жомшата торган княгя. Аннары синь ауызъ ачканъ бяйрямгя малайларны тропарь белянь кондакны жырларга öйрять. Батюшкялярь качъ тяреляре белянь жöргяндя, аларъ ирекь бирсялярь, аларъ белянь малайларъ да татарчалабъ жырлабъ жöрсоннярь. Аннары Христосъ Iорданда чумылганъ бяйрямендяге иманнарны да жырлатъ, жырларга остартыбъ житкезь; узляре геня синнянь башка жырласаларъ да жангышмасыннаръ. Синь нардуганга кайтасыҥь кился кайтъ, тикь малайларны якшы о́йрятебь житкезмейчень кайта кюрмя. Ӳпкялямясяҥь минь сиҥа äйтерейемь: кайтырга бикь кыстамасаларъ, у́зеҥь бикь кайтасыҥь килмяся, кайтмаганъ арыу. То есть синь кайтъ кайтыуынъ, тикь Батюшкаданъ сора, кайчанъ ташкирменгя киляселярень, мöнкимь булса аларъ белянь узеҥь дя жорöрь эйеҥь. Синь у́зеҥь башлатыбъ жакшы жырларларъ ыйы. Алай булса синь тагы мыны карале. Кай чагында ике очь дюрть айлабъ тырышыбъ укытсаҥь äле бетя, синь шулай а́леҥь бетебрякь торсаҥь, бяйрямгя кайтъ, äлеҥне жыйыбъ алырсынъ. Анысынъ да уйлыймынъ. Айса жулъ булсынъ. Тырышыбъ эшлягянь кешегя бяйрямь пайдалы, рахатлеккя саулыкка, äль жыйарга. Шулъ турданъ кайтканыҥь жакшы. Тикь синь кайтмасъ боронъ элеке малайларыҥны жакшы жырлатъ рождество белянь крещенiенень иманнарынъ. Беряуе жырларга остаракъ булса аны башлаучыга куй. Ну инде сау булъ, бяйерямеҥь котло булсынъ.

59 письмо

21 января 1874 года.

Митрей агай!

Бу Григорiй ике малай китерде, берсе ӳзенеке, берсе кешенеке. Аларъ öчь жылданъ бирле укыганнаръ. Бикь кертергя иняля дерь. Минь ӳземь öзöбь äйтялмядемь, однако бикь жяль тея. Соҥь äтей кайткынчы торобъ торсоннаръ. Берсенень атасы ашарына китерерь дей, а берсенень жукъ. Айсаҥь братстводанъ сорарга можно. Айсаҥь торобъ торсоннаръ. Кайткачъ, а́тей ошатмаса кайтарыръ.

60 письмо

Выдержка из письма к Феодору Тимофеевичу.

8 августа 1883 года.

Ӳзеҥ да бикь кызыуланма, аларнын да бикь ачыуын китермя. Ачыуланышкач ичь пайда булмасъ. Гель Евангелiедя ничекь Iисусъ Христосъ бикь жагымны ӳгетлябь öйрятебь жöргянчя, синь дя жöрöргя, со́йляшергя кирякь. А рошоунынъ пайдасы жукъ. Рошкан сайынъ кешенень жòряге катая.

Сау булъ. Синеҥь хызмятчеҥь.

* * *

153

Приписка: Бу языуны кöнь сайынъ алыбъ укыгызъ шушындагы сюзлярне онотмасъ очо́нь Василiй Тимоѳеевъ.

154

На поле приписано: Бориска äзерь жазарга öлгöрмядемь Тизъ почта белянь жибярямь.


Источник: Издание Редакции Православного Собеседника. Казань Типо-литография Императорского Университета 1896. От Казанского Комитета дух цензуры к печатанию разрешено, 22января 1896г. Читал профессор академии П. Знаменский

Комментарии для сайта Cackle