Письма Акиндину (1-е, 2-е, 3-е) [Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Άπαντα τα Έργα – Τόμος Α']

ΟΤΙ ΟΙ ΛΑΤΙΝΟΙ ΔΕΧΟΝΤΑΙ ΔΥΟ ΑΡΧΑΣ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΤΙ ΤΟΥΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΛΩΜΕΝ ΜΑΛΛΟΝ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΥΣ Ἢ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥΣ

1. Σὺ μὲν νομίζεις ἴσως ὅτι θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπολογηθῶμεν, διότι δὲν στέλλομεν συχνότερα γράμματα˙ ἡμεῖς δὲ νομίζομεν ὅτι πρέπει νὰ ἀπολογηθῶμεν καὶ διὰ τὸ ὅτι γράφομεν πολύ. Ποία δὲ εἶναι ἡ ἀπολογία; Ἡ ἀναγκαιότης, ἀπὸ τὴν ὁποίαν, ὦ φίλε, θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ λάβῃς καὶ τῆς προηγουμένης ἀγραφίας τὸ αἴτιον ὡσὰν ἐκ γεωμετρικοῦ πορίσματος˙ καὶ τώρα δὲ ἄκων ἦλθον πρὸς τὴν γραφὴν λόγῳ ἀπαραιτήτου ἀνάγκης. Διὰ τοῦτο λοιπὸν ἀνέχου καὶ σὺ ὁ ἴδιος τὴν μακρηγορίαν καὶ τὴν ἀγροικίαν τῶν λόγων. Ποῖον δὲ εἶναι τὸ βιάσαν; Ἠκούσαμεν ὅτι ἐξεδόθη βιβλίον Κατὰ Λατίνων ὑπὸ τοῦ καλοῦ καὶ κατὰ τὰ ἄλλα καὶ περὶ τοὺς λόγους, καὶ μάλιστα περὶ τὸ κορυφαῖον εἶδος τούτων, Καλαβροῦ Βαρλαὰμ¹ καὶ ἐπεθυμοῦμεν νὰ εὕρωμεν τὸ βιβλίον. Ἐφέτος λοιπὸν κατὰ τὴν ἑορτὴν τῆς Πεντηκοστῆς ἔρχεται εἰς ἡμᾶς κάποιος φέρων τὸ ποθούμενον. Τὸ ἐδέχθημεν λοιπὸν εὐχαριστημένοι, τὸ διεξήλθομεν καὶ ἀπεδέχθημεν εἰς μέγιστον βαθμὸν τὰς ἀντιρρήσεις. Εἶχον δὲ μεγάλην ἐπιθυμίαν νὰ συναντήσω καὶ τὸν πατέρα τοῦ λόγου˙ ἀφοῦ δὲ οὗτος κατοικεῖ τόσον χρόνον μαζί σου, ἀπεφάσισα νὰ τὸν ἐρωτήσω διὰ σοῦ κάτι ἀπὸ τὰ ἀναγκαιότατα.

2. Κατηγορεῖ τοὺς συνομιλητὰς ἐκ τῶν Λατίνων ὅτι κάμνουν δύο τὰς ἀρχὰς τῆς θεότητος τοῦ Πνεύματος, δηλαδὴ τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱόν, δογματίζοντες αὐτὸ ἐξ ἀμφοτέρων. Ἐκεῖνοι ὅμως λέγουν, ‘ὄχι, διότι ὁ Θεὸς εἶναι εἷς καὶ ἡ πρόοδος εἶναι ὡσὰν ἐξ ἑνός’, θεραπεύοντες τὰ κακὸν δυστυχῶς μὲ τὸ κακόν, μᾶλλον δὲ μὲ τὸ χειρότερον, ὅπως θὰ φανῇ κατὰ τὴν πρόοδον τοῦ λόγου. Αὐτὸς δὲ μὲ τοὺς λόγους του ἐπιφέρει ὅτι, ἴσως θὰ ἠδύνατο κανείς, ἀπολογούμενος ὑπὲρ αὐτῆς τῆς γνώμης, δηλαδὴ ὑπὲρ τῶν δεχομένων δύο ἀρχὰς τοῦ Πνεύματος, νὰ εἴπῃ ὅτι δὲν εἶναι καθόλου ἄτοπον νὰ λέγῃ κανεὶς δύο ἁρχάς, δηλαδὴ τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱόν, ὄχι ὅμως διῃρημένας οὔτε ἀντιθέτους ἀλλήλων, ἀλλὰ τὴν μίαν ὑπὸ τὴν ἄλλην ἢ ἐκ τῆς ἄλλης. Προχωρῶν δὲ ἐπιβεβαιώνει ὅτι ἡ γνώμη αὐτὴ δὲν ἔχει ἀπὸ πουθενὰ κάτι τὸ ἄτοπον, προσάγων μάρτυραν τὸν πολὺν εἰς τὴν θεολογίαν Γρηγόριον ὁ ὁποῖος λέγει περὶ τοῦ Υἱοῦ, «ἡ ἐκ τῆς ἀρχῆς ἀρχή»². Καὶ αὐτὸς δέ, ἀποδεικνύων ἐξ ἑαυτοῦ τὸ ὀρθὸν τῆς γνώμης ταύτης, προδιαθέτει λέγων, «διότι οὕτω σώζεται τὸ δόγμα τῆς μοναρχίας»³. Καὶ ὅταν δὲ ἔφθασεν εἰς ἐκεῖνο τὸ σημεῖον τοῦ λόγου, εἰς τὸ ὁποῖον παραθέτει ἐκ τῶν παραδεδομένων εἰς ἡμᾶς περὶ Θεοῦ τὰ συμβάλλοντα εἰς τὴν διάλεξιν, ἀφοῦ κατέστρωσε πρῶτα ὅτι μίαν φύσιν ὁμολογοῦμεν ἐπὶ Θεοῦ, τρεῖς δὲ ὑποστάσεις, καὶ ὅτι διάφορα εἶναι τὰ φυσικὰ τῶν ὑποστατικῶν, προσθέτει λέγων κατὰ βεβαιότητα, καὶ μάλιστα ὡμολογημένην, ὅτι δὲν ὑπάρχουν δύο ἀρχαὶ ὑπὸ τὴν ἔννοιαν ὅτι ἡ μία δὲν ἔχει τὴν ὕπαρξιν ἐκ τῆς ἄλλης, καθ’ ὅσον εἶναι ἀσεβὲς νὰ λέγωμεν οὕτω δύο ἀρχὰς ἐπὶ Θεοῦ. Ἄλλωστε καὶ ὁ ἴδιος πάλιν προσθέτει, «ἴσως οὕτω δὲν ἐμποδίζει τίποτε», ὅπως λέγει ὁ Θεολόγος, «ἡ ἐκ τῆς ἀρχῆς ἀρχή», καὶ δεικνύεται ἀπὸ τοὺς τοιούτους καὶ ἄλλους λόγους τοὺς ὁποίους ἐκφέρει ὅτι νομίζει ὅτι δὲν εἶναι δυσσεβὲς νὰ λέγωμεν καὶ τὸν Υἱὰν ἀρχὴν τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καθ’ ὅσον καὶ αὐτὸς εἶναι ἐξ ἀρχῆς, ἐὰν εἶναι ἀρχή. Καὶ ὅμως οὔτε ἐπὶ τῆς δημιουργικῆς ἀρχῆς, κατὰ τὴν ὁποίαν καὶ ὁ Υἱὸς καλεῖται φανερῶς ἀρχὴ παρὰ τῆς Γραφῆς, δὲν εἶναι εὐσεβὲς νὰ λέγωμεν δύο ἀρχάς· ἀλλὰ δὲν προβάλλει αὐτὴν ἐδῶ, ἐφ᾿ ὅσον δὲν συντελεῖ κατὰ τίποτε εἰς τὴν προκειμένην σκέψιν. Καὶ τοῦτο σαφῶς μέν, ὅπως νομίζω ἐγώ, τὸ δεικνύει καὶ ἐδῶ, σαφέστερον δὲ εἰς τὰ ὀλίγον προηγουμένως γραμμένα, εἰς τὰ ὁποῖα δὲν λέγει αὐτὸν μόνον ἐκ τῆς ἀρχῆς, ἀλλὰ καὶ ὑπὸ τὴν ἀρχήν, θέτων τὴν μίαν ὑπὸ τὴν ἄλλην, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον δὲν θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ συμβαίνῃ ἐπὶ τῆς δημιουργικῆς ἀρχῆς· διότι ἐκείνη εἶναι ἡ αὐτή.

3. Ἄλλωστε, ἀφοῦ αὕτη σημαίνει τὸ δημιουργικόν, θὰ ἠδύνατο κανεὶς νὰ εἴπῃ ὄχι μόνον δύο, ἂν καὶ ὄχι καλῶς, ἀλλὰ καὶ περισσοτέρους˙ διότι ἡ ἀρχὴ αὐτὴ εἶναι τρισυπόστατος φύσει δὲ ὑπάρχουσα εἶναι καὶ κοινὴ ἀφοῦ δὲ εἶναι κοινὴ πῶς δὲν θὰ εἶχεν αὐτὴν τὴν ἀρχὴν καὶ τὸ Πνεῦμα; Καὶ ὁ συνομιλῶν δὲ μὲ τὸν Ἰὼβ ὑπὲρ τῆς δικαιοσύνης τοῦ Θεοῦ Ἐλιούς, λέγων «Πνεῦμα κυρίου τὸ ὁποῖον μὲ ἐδημιούργησεν»⁴, δὲν λέγει ποιητικὴν ἀρχὴν τὸ Πνεῦμα; Καὶ ὁ θεῖος ψαλμωδὸς Δαβὶδ ψάλλων «ὅτι μὲ τὸν Λόγον μὲν τοῦ Κυρίου ἐστερεώθησαν οἱ οὐρανοί, μὲ τὸ Πνεῦμα δὲ αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν»⁵, δὲν προσμαρτυρεῖ τὴν δημιουργικὴν ἀρχήν, ὅπως εἰς τὸν Υἱόν, οὕτω καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα; Ἐὰν λοιπὸν διὰ τὸ ὅτι ἔχει γραφῆ «ἡ ἐκ τῆς ἀρχῆς ἀρχή», δὲν ἐμποδίζῃ τίποτε νὰ εἴπωμεν δύο ἀρχάς, καὶ διὰ τὸ ὅτι ἔχει γραφῆ καὶ τὸ Πνεῦμα ποιητής, δὲν ἐμποδίζει τίποτε νὰ εἴπωμεν δύο ποιητάς˙ ἢ διὰ τὸ ὅτι «μὲ τὸν Λόγον τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ Πνεῦμα ἐστερεώθη ἡ κτίσις», ἤτοι συνεστήθη, τίποτε δὲν ἐμποδίζει νὰ εἴπωμεν τρεῖς ἀρχάς. Ἀλλὰ κανεὶς θεολόγος πουθενὰ δὲν εἶπεν οὔτε δύο οὔτε τρεῖς˙ διότι ὅπως λέγομεν Θεὸν ἑκάστην ἐκείνων τῶν προσκυνητῶν ὑποστάσεων, καὶ ἑκατέραν Θεὸν ἐκ Θεοῦ, ἀλλ’ παρὰ ταῦτα ποτὲ τρεῖς ἢ δύο θεούς, οὕτω λέγομεν καὶ ἀρχὴν ἐξ ἀρχῆς, ἀλλὰ ποτὲ δύο ἀρχάς˙ διότι δευτέραν ἀρχὴν ποτὲ ἕως σήμερα δὲν ἠκούσαμεν ἀπὸ τοὺς εὐσεβεῖς, ὅπως οὔτε δεύτερον Θεόν. Ἀλλὰ εἷς Θεὸς καὶ μοναρχία εἶναι δι’ ἡμᾶς τὸ προσκυνούμενον, μὴ συνερχόμενα ἐκ δύο θεῶν οὔτε ἐκ δύο ἀρχῶν, καὶ ἓν εἶναι δι’ ἡμᾶς τὸ σεβόμενον, ἐπειδὴ δὲν εἶναι μεριστὸν κατ’ αὐτά. Καὶ μάλιστα οὔτε κατὰ τὸ αὐτὸ δὲν μερίζεται και συνάγεται˙ διότι διαιρεῖται μὲν κατὰ τὰς ὑποστατικὰς ἰδιότητας, ἑνώνεται δὲ κατὰ τὰς φυσικάς. Ἐὰν λοιπὸν τίποτε δὲν ἐμποδίζη νὰ εἴπωμεν δύο ἀρχάς, τότε αὐταὶ εἶναι αἱ καθ’ ἃς μερίζεται˙ νὰ ἐνωθῇ λοιπὸν πάλιν κατ’ αὐτὰς εἶναι ἀδύνατον˙ ἄρα δὲν εἶναι μία αἱ δύο⁶. Ὁ λέγων λοιπὸν ἐπὶ τοῦ Θεοῦ δύο ἀρχάς, διότι ὁ Υἱὸς εἶναι ἀρχὴ ἐκ τῆς ἀρχῆς, ἐὰν μὲν ἰσχυρίζεται τοῦτο κατὰ τὸ δημιουργικόν, πλὴν τοῦ ὅτι καὶ ἄλλως δὲν συμφωνεῖ μὲ τὴν ἰδικήν μας ὁμολογίαν, ἐκβάλλει καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα ἀπὸ τὴν δημιουργικὴν δύναμιν, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον σημαίνει καὶ ἐκ τῆς θεότητος˙ διότι τὸ μὴ δημιουργικὸν δὲν εἶναι ἂν Θεός˙ ἐὰν δὲ ἰσχυρίζεται τοῦτο κατὰ τὸ θεογόνον, διδάσκει σαφῶς ὅτι τὸ Πνεῦμα εἶναι ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ.

4. Ὅμως, ἂν καὶ ἀνέπτυξα τοῦτο εἰς τοὺς Ἀποδεικτικοὺς Λόγους, δὲν ἐθεώρησα σκόπιμον νὰ σιωπήσω τελείως. Σὺ δέ, ἀφοῦ ἐρωτήσης μὲ τὴν ἀπαιτουμένην εὐμένειαν καὶ συγχρόνως παρρησίαν, μᾶλλον δὲ φιλομάθειαν, μάθε καὶ πληροφόρησέ μας μὲ γράμμα περὶ τῆς γνώμης τοῦ ἀνδρὸς καὶ τοῦ σκοποῦ τῶν οὕτω γεγραμμένων. Αὐτὸν λοιπὸν τὸν σκοπὸν θὰ γνωρίσωμεν μὲ εὐχαρίστησιν μάλιστα˙ διότι τί ἄλλα θὰ ἀνεμένομεν ἀπὸ ἄνδρα ὁ ὁποῖος ἐγκατέλειψε τὴν γενέτειράν του ἀπὸ πόθον τῆς ἀκριβοῦς εὐσεβείας; Γνώριζε δὲ ἀκριβῶς, καὶ νὰ εἶσαι εἰς τοῦτο ἀμετάπειστος, ὅτι τοῦτο εἶναι τὸ φρόνημα τῶν Λατίνων, τοῦτο εἶναι τὸ ὀχυρόν των καὶ πρὸς αὐτὸ πρέπει νὰ ἀντιπαρατάσσεται ὁ ἀντιτασσόμενος, ἐὰν δὲν θέλῃ νὰ δαπανᾷ εἰς ἄκαιρα τὴν ἰσχύν του, νὰ εὑρίσκεται δὲ ἀδυνατώτερος εἰς τὰ καίρια. Πράγματι, ὅταν δὲν κάμνουν τοὺς συλλογισμοὺς μὲ βάσιν τῶν ὡμολογημένων ἀπὸ ἡμᾶς οὔτε χρησιμοποιοῦν ὡς ἀρχὰς τὰ θεοπαράδοτα λόγια καὶ νοήματα, ἡμεῖς χρειάζεται μικρὰν ἀπολογίαν νὰ δώσωμεν ἢ καμμίαν, μὲ τὴν πεποίθησιν ὅτι ἔρχονται εἰς τὴν συζήτησιν μὲ ἐθελοκακίαν καὶ δι’ ἔριδα, ὄχι δὲ διὰ τὴν ἀλήθειαν, καὶ μάλιστα ὅτι οἱ τοιοῦτοι λόγοι δὲν ἔχουν καμμίαν ἀξίαν δι’ ἡμᾶς. Διότι, ἐὰν ὁ μουσικὸς ἢ ὁ γεωμέτρης δὲν πρέπει νὰ συζητῇ κατὰ τὴν εἰδικότητά του μὲ τὸν τελείως ἀγεωμέτρητον ἢ τὸν ἄμουσον, μὴ προσδεδεμένον δηλαδὴ εἰς τὰς ἀρχὰς τῆς γεωμετρίας ἢ τῆς μουσικῆς, καὶ ἂν οἱ τελευταῖοι ἐρωτοῦν περὶ τῶν ἀρχῶν αὐτῶν, οἱ μαθηματικοὶ ἐκεῖνοι δὲν ἀξίζει οὔτε νὰ ἀποκρίνωνται, πολὺ περισσότερον ἡμεῖς δὲν πρέπει νὰ ἀποκρινώμεθα οὔτε νὰ διαλεγώμεθα μὲ τὸν συλλογιζόμενον περὶ τῶν ἰδιοτήτων τοῦ Θεοῦ ἔξω ἀπὸ τὰς θεολογικὰς ἀρχάς˙ διότι ὁ λόγος συντίθεται ὑπ’ αὐτοῦ ἀπὸ ψεύδη, ἀπὸ τὰ ὁποῖα δὲν συνάγεται ὁπωσδήποτε ἀληθές, μᾶλλον δὲ καθόλου. Διὰ τοῦτο δὲ προάγεται ἀπὸ αὐτοὺς τὸ ψεῦδος, ὥστε ἀναγκαίως ἐναντίον τῆς κεφαλῆς των νὰ φέρουν τὸ ἀντίθετον τῆς θεολογίας, δηλαδὴ τὴν βλασφημίαν. Πρέπει λοιπὸν νὰ τοὺς ἀποφεύγωμεν ὡς ἀσθενοῦντας ἀπὸ ἄγνοιαν κατὰ διάθεσιν. Ἀλλὰ βεβαίως τὸ πόσον σαθρὸν ἐλέγχεται αὐτὸ τὸ θεωρούμενον ὀχυρὸν ὑπὸ τῶν λατινοφρόνων, ἀπεδείξαμεν ἤδη καὶ εἰς τοὺς προηγουμένως συνταχθέντας λόγους Περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, μὲ τὴν βοήθειάν του, πολλαχοῦ καὶ διὰ μακρῶν, καὶ τώρα δὲν θὰ διστάσωμεν νὰ ἐπαναλάβωμεν χάριν ἐκείνων οἱ ὁποῖοι πρόκειται νὰ ἀναγνώσουν τὸ γράμμα τοῦτο. Διότι δὲν ἀνεχόμεθα ἐπιχειρήματα κακοδόξων, καταγεγραμμένον ἀπὸ ἡμᾶς νὰ παραμένῃ ἐνώπιον τῶν πολλῶν ἀνεξέλεγκτον, μᾶλλον δὲ συνεχίζοντες τὸν λόγον καὶ δίδοντες ἄλλην ἀρχὴν εἰς αὐτόν, θὰ δείξωμεν κατὰ δύναμιν τὰ τῆς μοναρχικωτάτης ἀρχῆς καὶ θὰ ἐλέγξωμεν τοὺς δογματίζοντας δύο ἀρχὰς τοῦ ἑνὸς Πνεύματος, τόσον διότι δογματίζουν τοῦτο ὅσον καὶ διότι τὸ δογματίζουν κακῶς.

5. Ἡ δημιουργικὴ ἀρχὴ εἶναι μία, ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα. Ὅταν λοιπὸν λέγωμεν ἐκ τοῦ Θεοῦ τὰ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος παραχθέντα, τὴν ἀγαθότητα διὰ τῆς ὁποίας ἔλαβον τὴν ὕπαρξιν, καὶ τὴν ἐγγενῆ χάριν διὰ τῆς ὁποίας μετέσχον καταλλήλως τῆς εὐζωΐας καὶ τὴν ἐπιγενομένην ὕστερα χάριν διὰ τῆς ὁποίας τὰ διαπεσόντα ἐπανῆλθον εἰς τὴν εὐζωΐαν, ὅταν αὐτὰ καὶ τὰ παρόμοια λέγωμεν, δεχόμεθα ἀρχὴν καὶ πηγὴν καὶ αἴτιον καὶ τὸν Υἱὸν ἐν ἁγίου Πνεύματι, ὄχι διάφορον, ἄπαγε, ἀλλὰ τὴν ἰδίαν, καθ’ ὅσον δι’ αὐτοῦ ἐν ἁγίῳ Πνεύματι ὁ Πατὴρ προάγει καὶ ἐπαναφέρει καὶ συνέχει καλῶς τὰ πάντα. Ὁ δὲ Πατήρ, πλὴν τοῦ ὅτι εἶναι πηγὴ τῶν πάντων διὰ τοῦ Υἱοῦ ἐν ἁγίῳ Πνεύματι, εἶναι καὶ πηγὴ καὶ ἀρχὴ θεότητος, καθ’ ὅσον εἶναι μοναδικὸς θεογόνος. Καὶ γνωρίζομεν τοῦτο πολὺ καλύτερα ἀπὸ πᾶσαν ἀπόδειξιν διὰ τῶν θεοπνεύστων λογίων σαφῶς ἑκπεφρασμένον. Ὅταν λοιπὸν ἀκούσῃς ὅτι ὁ Υἱὸς εἶναι «ἡ ἐκ τῆς ἀρχῆς ἀρχὴ» καὶ «ὁ καλῶν αὐτὸν ἀπὸ γενεῶν ἀρχὴν»⁷ καὶ ὅτι «μετὰ σοῦ εἶναι ἡ ἀρχὴ κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς δυνάμεώς σου»⁸, νὰ ἐννοῇς τὰ δημιουργήματα, ὅπως καὶ ὁ Ἰωάννης καταφανῶς βοᾷ περὶ αὐτοῦ εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν λέγων, «ἡ ἀρχὴ τῶν κτισμάτων τοῦ Θεοῦ»⁹, ὄχι ὡς ἔναρξις, ἄπαγε, ἀλλὰ ὡς δημιουργὸς αὐτῶν˙ διότι εἶναι κοινωνὸς τῆς πατρικῆς ἀρχῆς ἀπὸ τὴν ὁποίαν προέρχονται ταῦτα καὶ κατὰ τὴν ὁποίαν αὕτη εἶναι ἐπώνυμος τῆς ἐπὶ τῶν πάντων δεσποτείας. Πῶς δὲ θὰ ἠδύνατο νὰ εἴπῃ κανεὶς τὸν Υἱὸν ἀρχὴν τοῦ Πνεύματος μὲ τὴν ἔννοιαν αὐτήν, ἐκτὸς ἐὰν ἤτο καὶ τὸ Πνεῦμα δοῦλον ἢ κτιστόν; Ἀλλά, ἐπειδὴ τὸ Πνεῦμα εἶναι Θεός, ὁ Υἱὸς δὲν εἶναι κατὰ τοῦτο ἀρχὴ αὐτοῦ, ἐκτὸς ἐὰν εἶναι ἀρχὴ θεότητος Ἐὰν δὲ ὁ Υἱὸς εἶναι ἀρχὴ τῆς θεότητος τοῦ ἁγίου Πνεύματος, εἶναι δὲ ἀμήχανον νὰ κοινωνῇ κατ’ αὐτὴν μὲ τὸν Πατέρα, ἀφοῦ «μόνος ὁ Πατὴρ» ἔχει θεολογηθῆ «πηγαία θεότης»¹⁰, ἄρα ὁ Υἱὸς εἶναι ἀρχὴ μιᾶς ἄλλης διαφόρου θεότητος και διέσπασε τὸ Πνεῦμα ἀπὸ τὴν θεότητα ἡ ὁποία πηγάζει ἐκ τοῦ Πατρός˙ ἢ μήπως θὰ παραχωρήσωμεν εἰς τὸν ἕνα τοῦτον, ἀντὶ τῶν δύο τούτων διαφόρων θεοτήτων, διὰ τῶν τριῶν ὁμολογοῦντες μίαν θεότητα;

6. Πῶς δὲ καὶ αἱ δύο κατὰ Λατίνους ἀρχαὶ τοῦ ἑνὸς Πνεύματος εἶναι μία ἀρχή; Διότι δὲν θὰ ἀξιώσουν ἡμᾶς νὰ δεχώμεθα μὲ πίστιν τὰ προβλήματα τούτων, ἀλλὰ ἂς μὴ ἀποκριθοῦν σοφιστικῶς, προβάλλοντες ἄλλην ἀντ’ ἄλλης ἀπόκρισιν. Πράγματι, ὅταν ἡμεῖς ἐρωτῶμεν, πῶς εἶναι κατ’ αὐτοὺς δύο αἱ ἀρχαὶ τοῦ ἑνὸς Πνεύματος, ἐκεῖνοι διισχυρίζονται ὅτι ἡ ἀρχὴ τῶν δύο εἶναι μία. Ἡμεῖς δὲ δὲν ἐρωτῶμεν περὶ τῶν δύο προσώπων, ἀλλὰ περὶ τοῦ ἐνός, καὶ περὶ τούτου μᾶλλον συζητοῦμεν πρὸς αὐτούς˙ καθ’ ὅσον, ὅταν καλῶς τῶν δύο ἡ ἀρχὴ εἶναι μία, πῶς θὰ εἶναι δύο αἱ ἀρχαὶ τοῦ ἑνὸς καὶ πῶς κατ᾿ αὐτοὺς αἱ δύο ἀρχαὶ εἶναι μία; Ἰσχυρίζονται λοιπὸν «διότι ἡ μία εἶναι ἐκ τῆς ἄλλης». Τί συνέβη λοιπὸν μὲ τὸν Σήθ; Ἆρά γε ἐγεννήθη ἀπὸ μίαν ἀρχήν, διὰ τὸν λόγον ὅτι ἡ Εὕα ἦτο ἐκ τοῦ Ἀδὰμ καὶ δὲν εἶναι δύο τοῦ ἑνὸς τούτου αἱ ἀρχαί, ἀφοῦ ἡ μία εἶναι ἀπὸ τὴν ἄλλην; Τί δὲ συνέβη μὲ τὴν Εὕαν; Δὲν εἶναι δευτέρα ἀρχὴ τῶν ἐξ αὐτῆς προελθόντων, λόγῳ τοῦ ὅτι καὶ αὐτὴ εἶχε τὴν ἀρχὴν ἀπὸ τὸν Ἀδάμ; Καὶ ὅμως εἰς ἀμφοτέρους ὑπῆρχε γονιμότης, ἀλλὰ καὶ διαφορὰ καὶ εἰς διαφόρους ὑποστάσεις˙ διὰ τοῦτο αὐταὶ αἱ ἀρχαὶ δὲν ἦσαν μία μολονότι ἡ μία εἶναι ἐκ τῆς ἄλλης. Ἐὰν λοιπὸν ἐδῶ, ἂν καὶ ὄχι ἕν, ὅμως ἡ γονιμότης ὑπάρχει εἰς ἀμφοτέρους, δὲν δύναται νὰ εἶναι μία ἡ ἀρχὴ τοῦ ἑνός, πῶς εἰς τὴν περίπτωσιν τῆς ὑψίστης Τριάδος αἱ δύο ἀρχαὶ τοῦ ἑνὸς ἁγίου Πνεύματος εἶναι μία, εἰς τὴν ὁποίαν δὲν ὑπάρχει καμμία κοινωνία κατὰ τὴν θεογόνον ἰδιότητα; Διότι μόνος ὁ Πατὴρ ἔχει θεολογηθῆ «θεογόνος θεότης». Πάλιν δὲ ἡ Εὕα, προερχομένη ἐκ μόνου τοῦ Ἀδάμ, εἶναι ἀπὸ μίαν ἀρχήν, ὁ δὲ Ἀδὰμ εἶναι ἀπὸ τὴν γῆν, ἀλλὰ παρὰ ταῦτα ἡ Εὕα δὲν εἶναι ἀπὸ τὴν γῆν καὶ τὸν Ἀδάμ˙ διότι μόνον ὁ Ἀδὰμ εἶναι ἀπὸ τὴν γῆν. Ἢ λοιπὸν ἃς λέγουν καὶ αὐτοὶ τὸ Πνεῦμα μόνον ἀπὸ τὸν Υἱόν, καὶ οὕτω ἃς λέγουν αὐτὸ ἐκ μιᾶς ἀρχῆς, ἀλλ᾿ ὄχι ἐκ τῆς αὐτῆς ἀπὸ τὴν ὁποίαν προέρχεται καὶ ὁ Υἱός, ἐξ οὗ πάλιν δύο εἶναι ἐπὶ τῆς θεότητος ἀρχαὶ καὶ δὲν εἶναι ἀνώτερος τοῦ Υἱοῦ κατὰ τὸ αἴτιον ὁ Πατήρ, ἀφοῦ ἐξ ἴσου καὶ αὐτὸς εἶναι αἴτιος θεότητος, ἢ, λέγοντες αὐτὸ ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, ἃς παραχωροῦν μίαν ἀρχὴν καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα, ὅπως καὶ εἰς τὸν Υἱόν. Διότι μέχρις ὅτου λέγουν ὅτι προέρχεται ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἢ ἐξ ἀμφοτέρων, ἀλλ᾽ ὄχι ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι μία ἡ ἀρχὴ τῆς θεότητος τοῦ ἑνὸς Πνεύματος. Διότι, ὅταν κανεὶς συναρμόζῃ τὰ τοιαῦτα, ἀκόμη καὶ ἂν θὰ ἔλεγε μίαν ἀρχήν, θὰ τὰ ἔλεγε ὑπὸ τὴν προϋπόθεσιν τῆς ὀμωνυμίας, ὥστε δὲν θὰ ἦτο μία˙ ἐὰν δὲ βλέπῃ τὰς θείας ὑποστάσεις μίαν μίαν διαιρῶν αὐτάς, κατ’ ἀνάγκην τῆς μιᾶς αἱ ἀρχαὶ γίνονται φανερῶς δύο.

7. Μοῦ ἔρχεται δὲ νὰ θαυμάζω τὴν ὑπερβολὴν τῆς ἀνοησίας ἐκείνων οἱ ὁποῖοι, ὅπως λέγουν, τὰς δύο ταύτας άρχὰς ὀνομάζουν καὶ θεωροῦν μίαν. Διότι, ἐὰν μὲν ὁ Υἱὸς κοινωνῇ μὲ τὸν Πατέρα κατὰ τὸ θεογόνον, προβάλλων τὸ Πνεῦμα, καὶ εἶναι ἒν εἰς αὐτοὺς τὸ θεογόνον καὶ αὐτὴ ἡ πρόοδος ἐκ τούτων, ἄρα τοῦτο εἶναι τῆς φύσεως καὶ δὲν ὑπάρχουν δύο ἀρχαί, οὔτε αἱ δύο μία ἀλλ’ μόνον μία, καὶ τὸ Πνεῦμα εἶναι ἀποξενωμένον τῆς θείας φύσεως, ἀφοῦ δὲν κοινωνεῖ καὶ αὐτὸ κατὰ τὸ θεογόνον. Ἐὰν δὲ δὲν κοινωνῇ ὁ Υἱὸς μὲ τὸν Πατέρα κατὰ τοῦτο καὶ δὲν εἶναι ἓν εἰς αὐτοὺς τοῦτο τὸ προβάλλειν, ἡ πρόοδος τοῦ Πνεύματος ὑπὸ τοῦ Υἱοῦ εἶναι καθ’ ὑπόστασιν. Ἄρα αὕτη εἶναι διάφορος ἀπὸ τὴν ἐκ τοῦ Πατρὸς πρόοδον τοῦ Πνεύματος˙ διότι τὰ ὑποστατικὰ εἶναι διάφορα. Πῶς λοιπὸν εἶναι μία αἱ διαφορετικαὶ ἀρχαί; Καὶ μάλιστα, ἀφοῦ ὁ μέγας Βασίλειος γράφει εἰς τὰ ἀντιρρητικὰ Πρὸς Εὐνομιανοὺς κεφάλαιά του, «ὅλα τὰ κοινὰ εἰς τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν εἶναι κοινὰ καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα»¹¹, ἐὰν μὲν εἶναι κοινὸν εἰς τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν τὸ ἐκπορεύειν, κοινὸν θὰ εἶναι τοῦτο καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα, ἡ δὲ τριὰς θὰ εἶναι τετράς˙ καθ’ ὅσον καὶ τὸ Πνεῦμα θὰ ἐκπορεύσῃ ἄλλο Πνεῦμα. Ἐὰν δὲ κατὰ τοὺς Λατίνους τὸ ἐκπορεύειν δὲν εἶναι κοινὸν εἰς τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱόν, ἀφοῦ κατ’ αὐτοὺς ὁ μὲν Πατὴρ ἐκπορεύει τὸ Πνεῦμα ἐμμέσως, ὁ δὲ Υἱὸς ἀμέσως, (διότι οὕτω λέγουν ὅτι ἔχει καὶ ὑποστατικῶς τὸ προβλητικὸν ὁ Υἱός), τότε κατ’ αὐτοὺς καὶ τὸ δημιουργεῖν καὶ ἀγιάζειν καὶ ἁπλῶς ὅλα τὰ φυσικὰ δὲν εἶναι κοινὰ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ; Ἐπειδὴ ὁ μὲν Πατὴρ διὰ τοῦ Υἱοῦ κτίζει καὶ ἀγιάζει, καὶ διὰ μέσου τοῦ Υἱοῦ δημιουργεῖ καὶ ἀγιάζει, ὁ δὲ Υἱὸς ὄχι διὰ τοῦ Υἱοῦ, ἄρα κατ’ αὐτοὺς ὁ Υἱὸς ἔχει τὸ δημιουργεῖν καὶ ἀγιάζειν ὑποστατικῶς, διότι τὸ ἔχει ἀμέσως καὶ ὄχι ἐμμέσως, καὶ οὕτω κατὰ τὴν γνώμην των δὲν διαφέρουν καθόλου τὰ φυσικὰ τῶν ὑποστατικῶν. Ἐὰν ἐπομένως ἔλεγον ὅτι ὁ Υἱὸς δημιουργεῖ καὶ ἁγιάζει διὰ τοῦ Πνεύματος, ἀλλὰ πρῶτον μὲν δὲν εἶναι σύνηθες εἰς τοὺς θεολόγους νὰ λέγουν ὅτι ὁ Υἱὸς ἢ ὁ Πατὴρ εἶναι δημιουργὸς τῶν κτισμάτων διὰ τοῦ Πνεύματος, ἀλλ’ ἐν Πνεύματι ἁγίῳ, ἔπειτα δέ, διὰ νὰ μὴ τοὺς ἐκφύγῃ οὔτε οὕτως τὸ ἀνωτέρω ἀποδεδειγμένον ἄτοπον (διότι ὁ Υἱὸς δὲν ἀναφένεται ἐπίσης δημιουργὸς δι’ Υἱοῦ ὅπως ὁ Πατήρ), θὰ τοὺς συμβῇ νὰ μὴ λέγουν ὅτι εἶναι κοινὸν καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ δημιουργεῖν καὶ ἁγιάζειν, καθ’ ὅσον τοῦτο δὲν ἐνεργεῖ ταῦτα δι’ ἐτέρου οὔτε ὅπως ὁ Πατὴρ ἢ καὶ ὁ Υἱός. Κατ’ αὐτοὺς λοιπὸν τὸ Πνεῦμα ἔχει τὸ δημιουργεῖν καὶ ἁγιάζειν ὑποστατικῶς, καθ’ ὅσον δὲν κτίζει καὶ ἁγιάζει ἐμμέσως, ὅπως ὁ Πατήρ. Μὲ αὐτὰ λοιπὸν πάλιν κατ’ αὐτοὺς τὰ φυσικὰ δεικνύονται τὰ αὐτὰ καὶ ἀδιάφορα ἀπὸ τὰ ὑποστατικά. Ἐὰν δὲ συμβαίνῃ τοῦτο, καὶ ἡ φύσις εἶναι τὸ αὐτὸ καὶ ἀδιάφορον πρὸς τὰς ὑποστάσεις. Ἆρά γε δὲν ἔχουν ἐκπέσει σαφῶς ἀπὸ τὴν ὑψίστην Τριάδα καὶ ἀπὸ τὴν ἑνότητα τῆς πίστεως καὶ τῆς κοινωνίας τοῦ ἁγίου Πνεύματος ὅσοι λέγουν καὶ φρονοῦν αὐτὰ τὰ πράγματα¹²;

8. Οὕτω λοιπὸν ἔχουν αὐτά. Ἀπὸ τοὺς πατέρας δὲ ἐδιδάχθημεν νὰ συλλογιζώμεθα ἐπὶ τοιούτων θεμάτων ἐμπράκτως, καὶ δὲν θὰ ἠδύνατο νὰ κατηγορήσῃ κανεὶς οὔτε τοὺς Λατίνους δι’ αὐτό. Θὰ ἠδυνάμην νὰ εἴπω μὲ βεβαιότητα ὅτι οὔτε ἀποδεικτικῶς συλλογίζονται οὖτοι, ὅπως λέγεις ἐσύ¹³, μολονότι δὲν χρησιμοποιοῦν τὰ αὐτόπιστα λόγια ὡς ἀρχὰς καὶ ἐξουσίας καὶ δὲν ἀκολουθοῦν καλῶς τοὺς θεοσόφους πατέρας, οὔτε διαλεκτικῶς, λόγῳ τοῦ ὅτι δὲν κάμνουν τοὺς συλλογισμοὺς ἐκ τῶν ἰδικῶν μας προϋποθέσεων. Πολὺ ὅμως ἀπέχω ἀπὸ τὸ νὰ ὑποθέτω ὅτι δὲν ὑπάρχει καμμία ἀπόδειξις δι’ ὁποιονδήποτε ἀπὸ τὰ θεῖα καὶ ἀπὸ τὰ ζητήματα εἰς τὴν ὑψίστην Τριάδα, ἀλλὰ νὰ θεωρῶ καὶ νὰ ὀνομάζω διαλεκτικὸν ὅλον τὸν περὶ αὐτῶν συλλογισμόν, οὐδέποτε δὲ ἀποδεικτικόν. Διότι καὶ αἱ ἐπιγραφαὶ τῶν πατερικῶν ρήσεων δὲν ἐπιτρέπουν νὰ παραδεχθῶμεν τοῦτο, καὶ ἂν κανεὶς ἀντισταθῇ ἐριστικώτερα καὶ διαγράψῃ τὰς ἐπιγραφὰς ὡς πλαστάς, ἡμεῖς θὰ τοῦ δείξωμεν ὅτι καὶ αὐταὶ αἱ ρήσεις μαρτυροῦν τοῦτο, «εἷς Πατήρ, εἷς Υιός, ἓν ἅγιον Πνεῦμα ὑπάρχει», ὥστε τοῦτο εἶναι ἡνωμένον μὲ ἐκεῖνα κατὰ τοιοῦτον τρόπον, καθ’ ὅσον ἔχει τὴν οἰκειότητα μονὰς πρὸς μονάδα. «Καὶ ἡ ἀπόδειξις τῆς κοινωνίας δὲν εἶναι μόνον ἀπὸ ἐδῶ», λέγει¹⁴ καὶ θὰ τοῦ δείξωμεν ὅτι ποῦ μὲν αὐταὶ αἱ ρήσεις φωνάζουν ‘ὅτι ἔχει ἀποδειχθῆ’, μετὰ τὴν συλλογήν, ποῦ δὲ καθυστερεῖ τὸ ‘ἀποδεικνύομεν’, ποῦ δὲ καὶ ζητεῖ τὰς ἀποδείξεις, εἶναι ἕτοιμος νὰ τὸ παράσχῃ. Καὶ τὰ θεοπαράδοτα ἢ καὶ θεόπνευστα καὶ πᾶν ὅ,τι εἶναι δυνατὸν νὰ ἀκολουθῇ ταῦτα καὶ νὰ συμπερασθῇ ἀπὸ αὐτά. Διότι τί εἶναι ὁ Θεός, κανεὶς ἀπὸ τοὺς καλῶς φρονοῦντας δὲν εἶπε ποτὲ οὔτε ἐζήτησεν οὔτε ἐνόησεν. Ὅτι δὲ ὑπάρχει Θεὸς καὶ ὅτι εἶναι εἷς καὶ ὅτι δὲν εἶναι ἓν καὶ ὅτι δὲν ὑπερβαίνει τὴν Τριάδα καὶ πολλὰ ἄλλα σχετικὰ μὲ αὐτόν, εἶναι δυνατὸν νὰ τὰ ἐρευνήσωμεν καὶ ἀποδείξωμεν. Διότι ἂν δὲν ἀποδειχθοῦν ταῦτα, δὲν εἶναι δυνατὸν οὔτε νὰ μάθωμεν τίποτε περὶ Θεοῦ. Ἐὰν δὲ μανθάνωμεν καὶ ζητοῦμεν, καὶ μάλιστα ἀπὸ τοὺς καλῶς γνωρίζοντας καὶ ἐπισταμένους, τότε ἄλλα ἐκ τοῦ Θεοῦ γνωρίζονται, ἄλλα δὲ ζητοῦνται, μερικὰ δὲ καὶ ἀποδεικνύονται, ἄλλα δὲ εἶναι ἐντελῶς ἀπερινόητα καὶ ἀνεξερεύνητα˙ τρόπος γεννήσεως, ἐκπορεύσεως, τελείας καὶ συγχρόνως ἀναποκαλύπτου προελεύσεως, ἀδιαιρέτου συγχρόνως καὶ τελείας διαιρέσεως, καὶ τὰ ἄλλα τῶν ὁποίων γνῶσιν ἔχομεν διὰ τῆς πίστεως. Ὅπως δηλαδὴ ἡ αἴσθησις δὲν χρειάζεται λογικὴν ἀπόδειξιν εἰς ζητήματα ὑποκείμενα εἰς τὴν αἴσθησιν, οὕτω οὔτε ἡ πίστις χρειάζεται ἀπόδειξιν εἰς τὰ θέματα ἐκεῖνα. Μόλις εἶναι ἴσον καὶ πάντως καθόλου μικρότερον κακὸν τὸ νὰ νομίζῃ κανεὶς ὅτι γνωρίζει τὰ ὑπὲρ νοῦν καὶ νὰ ἀποφαίνεται ὅτι «τὸ γνωστὸν τοῦ Θεοῦ»¹⁵ δὲν εἶναι τοιοῦτον, ὅπως καὶ τὸ ζητητὸν καὶ τὸ ἀποδεικτικόν. Διότι εἶναι δυνατὸν νὰ στερῆται κανεὶς ὄχι ὀλίγων ἐννοιῶν καὶ ἀξιωμάτων, τὰ ὁποῖα προσφέροντα τὴν ἐπίγνωσιν ὑπεράνω ἀποδείξεως γίνονται ἀποδεικτικαὶ ἀρχαὶ εἰς τὸν γνωρίζοντα νὰ τὰς χρησιμοποιήσῃ.

9. Διότι εἶναι γνωστὸν καὶ ὡμολογημένον ἀπὸ ὅλους ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι τέλειος καὶ ὄχι ἄλογος, καθ’ ὅσον ἀποδεικνύεται εἷς καὶ ὄχι ἕν. Ὅταν λοιπὸν ἡμεῖς λέγωμεν ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι τέλειος, ὁ τέλειος εἶναι εἷς, καὶ ὅταν σκεπτώμεθα νὰ συνδυάσωμεν κατὰ τὰ ἄλλα συμφώνως μὲ τοὺς πατέρας, πῶς εἶναι εἷς ὁ τέλειος, ἐὰν κανεὶς ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς ἀνεπιστήμονας ἀποδεικτικοὺς ἀντετίθετο λέγων ὅτι δὲν ὑπάρχει ἀπόδειξις ἐπὶ τῶν μοναδικῶν, θὰ ἀκούσῃ ἀμέσως ἀπὸ ἡμᾶς ὅτι γενικῶς μὲν δὲν ὑπάρχει˙ πῶς ὅμως δὲν ὑπάρχει εἰς τὰ εἰδικά; Δὲν εἶναι δὲ ὀλιγώτερον ἀψευδὴς ἀπόδειξις, διότι εἶναι περισσότερον ἀναγκαία καὶ ἐπὶ τῶν μοναδικῶν καὶ ἀνεξαπάτητος αὐτὴ ἡ ἀπόδειξις. Διότι ἐπὶ μὲν τῶν καθολικῶν θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ συμβῇ περισσότερον αὐτὴ ἡ ἀπάτη, ἀφοῦ ἡ τοιαύτη ἀπόδειξις επιδιώκεται διὰ τῆς φαντασίας, καθ’ ὅσον ὅλα τὰ ἀντικείμενα εἶναι δυσνόητα καὶ δυσκατάληπτα. Ἀλλ’ ἐπίσης καὶ ἐπὶ ἐκείνων εἰς τὰ ὁποῖα τὸ κοινὸν στοιχεῖον εἶναι ἀνώνυμον κατὰ τὸν ἴδιον τρόπον θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ ὑπάρξῃ ἀπόδειξις καὶ ἐπὶ κάποιου εἴδους τοῦ καθόλου καὶ ἐπὶ ἑνὸς ἑκάστου τῶν μερικῶν ἐφαρμόζονται ἀποδείξεις, καθολικαὶ βεβαίως ὄχι, διότι πῶς εἶναι δυνατόν, ἀψευδεῖς δὲ καὶ ἀναγκαῖαι. Πράγματι εἰς μὲν τοὺς Ἕλληνας ἡ θεολογία εἶναι πιθανολογία, διότι καὶ ὅλος ὁ δεκτὸς ἀπὸ αὐτοὺς θεολογικὸς συλλογισμὸς εἶναι διαλεκτικός, ἔνδοξος ἀπὸ ἐνδόξους¹⁶, μὲ ἄλλους λόγους πιθανὸς ἀπὸ πιθανούς. Διότι τίποτε βέβαιον δὲν γνωρίζουν περὶ Θεοῦ οὔτε ἀσφαλές, «ἀλλὰ ἐματαιώθησαν εἰς τοὺς διαλογισμούς των»¹⁷. Ἡμεῖς δὲ ἐκκινοῦμεν εἰς τὴν θεολογίαν ἀπό πιθανολογουμένας ἀρχάς, ἀλλὰ ἐμμένομεν εἰς αὐτὰς ἀμεταπείστως, διότι εἶναι θεοδίδακτοι. Πῶς λοιπὸν θὰ εἴπωμεν τὸν τοιοῦτον συλλογισμὸν ὄχι ἀποδεικτικόν, ἀλλὰ διαλεκτικόν; Καὶ ὅμως, ἐὰν κανεὶς ἀπὸ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι εἰσάγουν τὴν διαλεκτικὴν εἰς τὴν περὶ Θεοῦ διαπραγμάτευσιν, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἀπαγορεύεται ρητῶς ἀπὸ τοὺς θεολόγους πατέρας, ἐὰν λοιπὸν κανεὶς ἀπὸ αὐτοὺς ἀναλύσας τοὺς καλῶς συγκροτημένους συλλογισμούς, ἐλάχιστα θὰ εὕρῃ εἰς αὐτοὺς τὸ καθόλου˙ διότι καὶ τὸ προκείμενον θέμα εἶναι μοναδικὸν καὶ πᾶν προσὸν αὐτοῦ ὑφίσταται κυριολεκτικῶς μόνον εἰς αὐτόν. Διότι, λέγει «κανεὶς δὲν εἶναι ἀγαθός, εἰ μὴ μόνον ὁ Θεός»¹⁸, ὁ μόνος σοφός, ὁ μακάριος καὶ μόνος δυνάστης, «ὁ μόνος ἔχων άθανααίαν, κατοικῶν φῶς ἀπρὸσιτον»¹⁹. Κανὲν ἀπὸ τὰ προσόντα του λοιπὸν δὲν δύναται νὰ τοῦ εἶναι ἐπὶ πλέον, ὥστε καὶ αὐτῶν ἕκαστον εἶναι μοναδικὸν καὶ πᾶν ὅ,τι θὰ ἠδύνατο νὰ ἀποδοθῇ εἰς αὐτὰ δὲν εἶναι καθόλου. Πῶς λοιπὸν θὰ ἠδύναντο νὰ συλλογισθούν χωρὶς τὸ καθόλου; Ἐὰν δὲ λόγῳ τῆς ἰδιότητος τοῦ προκειμένου προχωροῦντες δέχωνται ἐν ὅλῳ τοὺς οἰκείους συλλογισμούς, πολὺ περισσότερον θὰ προβάλλουν τὴν ἀπόδειξιν λόγῳ τῆς ἰδιότητος τοῦ προκειμένου, καλῶς πράττοντες. Ἂν δὲ πάλιν λέγῃ κανείς, ‘ἡ ἀπόδειξις προέρχεται ἐκ τῶν προτέρων, τίποτε δὲ εἶναι πρότερον Θεοῦ’, θὰ εἴπωμεν πρὸς αὐτόν, ‘ὦ βέλτιστε, δὲν ἐξετάζομεν τὰ κατ᾿ αὐτόν, ἀλλὰ κάτι ἀπὸ τὰ περὶ αὐτόν’. Διότι τὸ ‘εἷς καὶ τρία’ καὶ τὸ ‘ἐξ ἐκείνου μόνον’ καὶ τὸ ‘εἰς ἐκεῖνον μόνον’, δὲν δεικνύουν τὴν φύσιν, ἀλλὰ δεικνύονται γύρω ἀπὸ αὐτήν. Δὲν ὑφίσταται λοιπὸν ἀνάγκη νὰ προϋπάρχῃ κάτι ἀπὸ ἐκεῖνα διὰ τὰ ὁποῖα εἶναι ταῦτα, ὅπως οὔτε αὐτὰ τὰ περὶ Θεὸν δεικνυόμενα προϋπάρχουν. Διότι καὶ ἐκεῖνο τὸ κάτι, ὁ, τιδήποτε καὶ ἂν εἶναι, παρατηρεῖται γύρω ἀπὸ τὴν ἀπερινόητον φύσιν, τόσον αἱ κοινότητες ὅσον καὶ αἱ ἰδιότητες²⁰, ὅπως ἡ ἐκπόρευσις ἢ ἡ γέννησις, καὶ μάλιστα ὄχι θέσει ἀλλὰ φύσει, ὁ πλοῦτος ἢ ἡ κίνησις ἢ ἡ τελειότης, ὅπως λέγει καὶ κάποιος ἀπὸ τοὺς κορυφαίους θεολόγους˙ «ἡ μὲν μονὰς ἐκινήθη διὰ τὸν πλοῦτον, ἡ δυὰς δὲ ὑπερεβάθη διὰ τὴν ὕλην καὶ τὸ εἶδος ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶναι τὰ σώματα, ἡ τριὰς δὲ ὡρίσθη διὰ τὴν τελειότητα»²¹, «Τοῦτο δὲν εἶναι αἰτιολογία θεότητος, ἀλλ’ ἀπόδειξις τῆς περὶ αὐτῆς εὐσεβοῦς γνώμης»²².

10. Ἔπειτα, κύριε, πῶς ζητεῖς τὸ προηγούμενον ἐπὶ τῆς ἀποδείξεως; Ἐὰν μὲν τὸ ζητῆς χρονικῶς, τότε δὲν θὰ παραδεχθῇς καμμίαν ἀπόδειξιν οὔτε τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῶν εἰς αὐτὸν σωμάτων καὶ θαυμάτων, οὔτε τῆς γῆς καὶ τῆς θαλάσσης καὶ τῶν εἰς αὐτὰς πραγμάτων, οὔτε τοῦ ἀέρος καὶ τῶν ἀεροπόρων ζώων. Διότι κοιναὶ ἔννοιαι καὶ ἀξιώματα καὶ ὅροι, προτάσεις καὶ ἀποδείξεις καὶ συλλογισμοί, διαιρέσεις καὶ ἀναλύσεις, ὅλα αὐτὰ εἶναι ἔπειτα ἀπὸ ὅλα ἐκεῖνα˙ διότι ταῦτα εἶναι προϊόντα τοῦ τελευταίου κτισθέντος, τοῦ ἀνθρώπου. Ἐὰν μὲν λοιπὸν οὕτω ζητῆς τὸ πρότερον, θὰ διαλύσῃς τὴν ἐπιστήμην ταύτην καθιστῶν αὐτὴν ἔξω ἀπὸ τὰ ὑπάρχοντα· ἐὰν δὲ ἐκλάβης κατ’ ἄλλον τρόπον τὸ πρότερον, δὲν νομίζω ὅτι θὰ στερηθῇς λόγου καὶ εἰς τὰ ἀποδεικνυόμενα περὶ Θεοῦ, λαμβάνων ὑπ’ ὄψιν τοῦτο, ὅτι καὶ τὰ στοιχεῖα διὰ τῶν ὁποίων δεικνύονται εἶναι εἰς τὰ περὶ αὐτόν, ἀλλὰ οὔτε τὸ αἴτιον πάντως εἶναι κάτι περισσότερον ἀπὸ πρεσβύτερον ἐκείνου τοῦ ὁποίου αἴτιον εἶναι. Ὥστε καὶ ἂν αὐτὰ τὰ αἴτια εἶναι ἴσα μὲ τὰ αἰτιατὰ καὶ ἂν δὲν προϋφίστανται, τοῦτο δὲν θὰ ἐμποδίσῃ τὴν ἀπόδειξιν. Εἶναι λοιπὸν οὕτω δυνατὸν ἀπὸ τὰς κοινὰς ἐννοίας καὶ τὰ ἀξιώματα εἰς μερικὰς πλευρὰς τῶν θείων νὰ συσταθοῦν αἱ ἀποδείξεις. Τί δὲ σημαίνουν τὰ παραδεδομένα ἀπὸ τὸν ἴδιον τὸν ἕνα τῆς θεαρχικῆς Τριάδος ὁ ὁποῖος συνανεστράφη μὲ ἡμᾶς θεανδρικῶς; Τί δὲ τὰ παρ’ αὐτοῦ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἀποκεκαλυμμένα εἰς ἡμᾶς διὰ τῶν λαλούντων ἐν αὐτῷ; Ἆρά γε δὲν θὰ δεχθῶμεν ὡς αὐτοπίστους καὶ ἀναποδείκτους ἀρχὰς καὶ πᾶν ὅ, τι θὰ ἠκολούθει ταῦτα καὶ ἐκ τούτων ἀναγκαίως θὰ συνεπεραίνετο ὅτι δὲν θὰ τὰ χαρακτηρίσωμεν θείας ἀποδείξεις;

11. Πάλιν, ὅταν ὁ μεγαλοφυέστατος θεοφάντωρ Διονύσιος θεολογῇ ὅτι «μόνῃ πηγὴ τῆς ὑπερουσίου θεότητος εἶναι ὁ Πατὴρ»²³ καὶ ὅτι «πηγαία θεότῃς εἶναι ὁ Πατήρ, ὁ δὲ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα εἶναι ὡσὰν ἄνθη καὶ ὑπερούσια φῶτα τῆς θεογόνου θεότητος»²⁴, ἐὰν κανεὶς εἴπῃ τὸ ὑπερούσιον Πνεῦμα ὅτι εἶναι φύσει ἐκ τοῦ Θεοῦ, τὸ δὲ φύσει ὃν ἐκ τοῦ Θεοῦ ὅτι πηγάζεται ἐκ τοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ ὅτι ἔχει τὸ εἶναι ἐκ τῆς πηγαίας θεότητος, πηγαία δὲ θεότης εἶναι μόνος ὁ Πατήρ, ἔπειτα συμπεραίνῃ ὅτι τὸ Πνεῦμα εἶναι ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, ποῖος λόγος ὑπάρχει νὰ νομίζωμεν ὅτι ὁ συλλογισμὸς οὗτος δὲν εἶναι εὐσεβὴς καὶ ἀποδεικτικὸς καὶ ἀναμφίλεκτος; Δὲν εἶναι ἀληθεῖς αὐταὶ αἱ προτάσεις; Τὰ ἀντίθετα πρὸς αὐτὰς δὲν εἶναι ψευδῆ; Δὲν εἶναι πάντοτε ἴδιαι; Δὲν εἶναι πρῶται καὶ ἄμεσοι και γνωριμώτεραι; Δὲν εἶναι οἰκεῖαι πρὸς τὸ προκείμενον; Δὲν ἔχουν μέσα των τὴν αἰτίαν τοῦ συμπεράσματος; Δὲν καταλήγουν εἰς αὐτόπιστον καὶ ἀναπόδεικτον καὶ ἀρχικωτάτην ἀρχήν; Τί δὲ συμβαίνει ὅταν καθιστῶμεν τὰς ἀποδείξεις τεκμηριώδεις ἐκ τῶν ὑστέρων, δι’ ἡμᾶς δὲ ἐκ τῶν προτέρων: Πῶς θὰ ἐπειθόμεθα εἰς τὸν λέγοντα ὅτι οὔτε οὕτω δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἀποδείξωμεν κάτι ἀπὸ τὰ θεία; «Διότι πρέπει», λέγει, «νὰ εἶναι ὁμογενῆ καὶ τεκμήρια δι᾽ ἐνκεῖνα τῶν ὁποίων εἶναι τεκμήρια, μὲ τὸν Θεὸν δὲ δὲν ὑπάρχει τίποτε ομογενές»²⁵. Πῶς λοιπὸν τὸ νὰ μὴ λάμπῃ εἶναι ὁμογενὲς εἰς τὴν σελήνην καὶ τὸ νὰ λάμπουν εἰς τὰς πλειάδας, διὰ τῶν ὁποίων συμπεραίνομεν ὅτι ἡ μὲν σελήνη περιφέρεται ἐγγύτερον πρὸς ἡμᾶς, αἱ δὲ πλειάδες στηρίζονται μακρότερον; Διότι ταῦτα εἶναι γνωρίσματα τόπου, αὐταὶ δὲ εἶναι οὐσίαι˙ τὰ μέσα δὲ διὰ τῶν ὁποίων δεικνύονται εἰς αὐτὰς ἐκεῖνα εἶναι πάλιν ἐνέργεια καὶ πάθος, καὶ δὲν ἀνήκουν μᾶλλον εἰς τὸν ἀστέρα παρὰ εἰς τὸν ἀτενίζοντα. Ἀλλ’ οὔτε ἡ κωνοειδὴς σκιὰ εἶναι κάτι ὁμογενὲς διὰ τῆς ὁποίας δεικνύεται κάτι μεγαλύτερον τοῦ φωτιζομένου, οὔτε ὁ φωτισμὸς εἶναι ὁμογενὴς μὲ τὴν σφαῖραν. Ἐὰν δὲ εἶναι ὁμογενῆ κατ’ ἄλλον τρόπον, διότι τὸ μακρὸν καὶ ἡ στιλπνότης καὶ τὸ μὴ ὑπάρχειν εἰς ἑκάτερον καὶ τὰ ἄλλα τὰ παραπλήσια μὲ αὐτά, παρατηροῦνται γύρω ἀπὸ τὸ αὐτό, καὶ ἐκεῖ καλῶς θὰ παρετηρεῖτο γύρω ἀπὸ τὸ αὐτὸ τόσον τὸ δεικνυόμενον ὅσον καὶ τὸ δι’ οὗ δεικνύεται ἐκεῖνο.

12. Γνωρίζουν οἱ καθαροὶ εἰς τὴν καρδίαν διὰ τῆς ἐγγινομένης μέσα των ἱερᾶς φωτοφανείας ὅτι ὑπάρχει Θεὸς καὶ εἶναι ὠσὰν φῶς, μᾶλλον δὲ πηγὴ φωτὸς νοεροῦ καὶ ἀΰλου. Διότι καὶ εὐγνωμονοῦν ὄχι τοὺς ἑαυτοὺς των ἀλλὰ τὸν φωτίζοντα, ὅπως οὔτε εἰς τὸν ἀέρα ὁ ὁποῖος φωτίζεται αἰσθητῶς ὀφείλεται χάρις, καθ’ ὅσον ἡ λαμπρότης δὲν εἶναι αὐτοῦ ἀλλὰ τοῦ φωτίζοντος ἡλίου, τοῦ δὲ ἀέρος μόνον ἡ διαφάνεια εἶναι χαριτωμένη, ὅπως καὶ εἰς τοὺς θεοφόρους πατέρας τὸ ἀπὸ καθαρότητα καρδίας δεικτικὸν τῆς νοερᾶς ἐλλάμψεως. Δύνανται καὶ οἱ μὴ ἀναβάντες εἰς τοιοῦτον βαθμὸν θεωρίας ἀπὸ τὴν πρόνοιαν διὰ τὰ πάντα νὰ συνοροῦν τὸν κοινὸν προνοητήν, ἀπὸ τοὺς ἀγαθοποιουμένους τὴν αὐτοαγαθότητα, ἀπὸ τοὺς ζωοποιουμένους τὴν αὐτοζωήν, ἀπὸ τοὺς σοφιζομένους τὴν αὐτοσοφίαν καὶ γενικῶς ἀπὸ τὰ πάντα τὸν ὄντα τὰ πάντα καὶ τὸν ὑπερβαίνοντα καὶ ὑπερβάλλοντα πάντα, τὴν πολυώνυμον ἐκείνην καὶ ἀκατονόμαστον ὑπερούσιον οὐσίαν²⁶. Τί λοιπόν; Ὅλα αὐτὰ δὲν παρατηροῦνται ἀΰλως γύρω ἀπὸ τὸ ἓν ἐκεῖνο, ὁτιδήποτε εἶναι ἐκεῖνο; Τί δέ; Διὰ τούτων ὡς τεκμηρίων δὲν γίνεται ἀψευδὴς ἀπόδειξις ὅτι ὑπάρχει κάποιος προαγωγεὺς καὶ προνοητὴς προάναρχος ἀπὸ ὅλα, παντοδύναμος, παντεπίσκοπος, πανάγαθος, παναίτιος, ὑπερφυής; Ἐγὼ βεβαίως οὕτω νομίζω καὶ πολὺ μάλιστα καὶ δὲν νομίζω ὅτι δὲν ἔχω τίποτε νὰ ἀντείπω. Οὕτω λοιπὸν καὶ ἡμεῖς ὁμοίως, ἀφοῦ εἶναι θεολογημένον ἐπὶ τοῦ συμβόλου τῆς πίστεως περὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ ὁ μὲν πρῶτος κηρύττεται ὅτι ἐγεννήθη ἐκ τοῦ Πατρός, τὸ δὲ δεύτερον ὅτι ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός, συνάγομεν ὅτι ἐφαρμόζεται εἰς ἀμφότερα τὸ ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, δεικνύοντες ἐκ τῶν ὕστερον ὁμοίως θεολογημένων τὰ προαιωνίως ὑπάρχοντα κατὰ τοῦτο ὁμοίως.

13. Ἀλλ’ ὅμως, ἂν καὶ τόσα σοῦ ἔχομεν γράψει περὶ τούτου, δὲν θὰ διαφωνήσωμεν πολὺ εἴτε ἁπλῶς δεῖξιν εἴτε ἀπόδειξιν λέγει κανεὶς τοὺς τοιούτους λόγους· ἀρκεῖ μόνον νὰ δέχεται τὴν φανερουμένην δι’ αὐτῶν δυνατωτέραν ἀπὸ φῶς ἀλήθειαν. Ἕνεκα σοῦ δὲ συνηγορῆσαμεν ὑπὲρ τῆς ἀποδείξεως, ὡσὰν νὰ ἐκάμαμεν ἀπολογίαν ὑπὲρ αὐτῆς. Διότι, ἐνῷ ἐπήνεσες ὑπερβολικῶς δι’ ἐπιστολῆς τοὺς λόγους μου Κατὰ Λατίνων, ὑποπτευθεὶς ἐγὼ τὴν ἂν καὶ μὴ σαφῶς ἀλλὰ πάντως ὑφέρπουσαν μέμψιν κατὰ τῆς ἐπιγραφῆς²⁷, τὴν ὁποίαν ἀπέρριψα ὡσὰν νὰ μὴ ἀνεφέρετο πρὸς τὸν ἐπαινέτην. Διὰ νὰ καταστήσω λοιπὸν καὶ σὲ ἀξιόχρεων κριτὴν τοῦ ὀνόματος τούτου, θὰ παραθέσω τὰς διαφορὰς τοῦ ἀποδεικτικοῦ καὶ διαλεκτικοῦ συλλογισμοῦ. Ἰδικόν σου δὲ καθῆκον εἶναι νὰ σκέπτεσαι καὶ νὰ κρίνῃς δικαίως εἰς ποῖον μᾶλλον ἀνήκουν οἱ στοχαζόμενοι περὶ τῶν θείων δογμάτων, καὶ μάλιστα ὅταν ἐκθέτωμεν τὴν εὐσεβῆ καὶ ἀπλανῆ περὶ Θεοῦ γνώμην μας. Ὁ μὲν ἀποδεικτικὸς λοιπὸν ἀναφέρεται εἰς τὸ ἀναγκαῖον καὶ ἀεὶ ὂν καὶ ἀληθὲς ὂν καὶ εὑρισκόμενον πάντοτε ὡσαύτως, ὁ δὲ διαλεκτικὸς ἀναφέρεται εἰς τὸ ἐνδεχόμενον καὶ πιθανὸν καὶ ἐκ φύσεως ἔχον διαφορετικὴν ἑκάστοτε μορφὴν καὶ ἄλλοτε μὲν ὑπάρχον ἄλλοτε δὲ μὴ ὑπάρχον, καὶ κάποτε μὲν ἀληθὲς κάποτε δὲ ὄχι. Ποῦ λοιπὸν θὰ τοποθετήσῃς τὰ θεῖα; Δὲν εἶναι σαφὲς καὶ εἰς τοὺς μὴ σοφούς; Καὶ ὁ μὲν ἀποδεικτικὸς φροντίζει διὰ τὴν ἀλήθειαν καὶ ἐνεργῶν κατ᾿ ἐπίγνωσιν δὲν ἔχει ἀνάγκην νὰ λάβη ὁποιονδήποτε ἐκ τῶν δύο μερῶν τῆς ἀντιθέσεως, ὁ δὲ διαλεκτικὸς φροντίζει μόνον νὰ πείσῃ καὶ χρησιμοποιῶν τὸν διάλογον χωρὶς ὅρια ἀναγκάζεται νὰ λαμβάνῃ ὅσα τοῦ ἐπιτρέπει ὁ συνομιλητής, ἀκόμη καὶ ἂν δὲν εἶναι πειστικά. Διὰ τοῦτο ἐκεῖνος μὲν κρατεῖ ἀμεταπείστως καὶ ἀμετατρέπτως τὴν ἀποδεδειγμένην ἔννοιαν, ὁ δὲ διαλεκτικὸς εἶναι εὐπερίτρεπτος καὶ μάλιστα ἐνίοτε αὐτὸς περιτρέπει ἑαυτὸν ἑκουσίως. Εἰς ποῖον θὰ δώσωμεν τὴν εὐσέβειαν; Ἆρά γε εἰς τὸν ἐδραῖον, τὸν ἀμετακίνητον, τὸν μὴ φοβούμενον διὰ τίποτε κατὰ τὸν ἀπόστολον²⁸, ἢ εἰς ἐκεῖνον ὁ ὁποῖος καὶ μόνος του σαλεύεται²⁹; Καὶ ὁ μὲν πρῶτος ἀποδεικνύει ἀπὸ ἀληθῆ καὶ πάντοτε οἰκεῖα εἰς τὸ προκείμενον, ὁ δὲ δεύτερος ἐκκινεῖ ἀπὸ πιθανολογούμενα, τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι ὁπωσδήποτε ἀληθινά, ἀλλ’ ἐνίοτε καὶ ἀπὸ ἐντελῶς ψευδή, πάντως δὲ ξένων καὶ πρὸς τὸ προκείμενον. Ποῖον ἀπὸ αὐτοὺς θὰ πιστεύσῃς ὅταν σοῦ ἀποδεικνύῃ περὶ τῶν θείων; Ἢ καὶ σὺ μαζὶ μὲ τὸν ἐπὶ Κύρου Ζοροβάβελ θὰ ἀποφανθῇς μὲ θάρρος ὅτι κρατεῖς τὴν ἀλήθειαν ὅλων; Καὶ ὁ μὲν πρῶτος ἐργάζεται μὲ βάσιν αἴτια ὄχι μόνον τοῦ συμπεράσματος, ἀλλὰ καὶ τοῦ πράγματος, διὸ καὶ τὸ συναγόμενον εἶναι πάντοτε ἀναγκαίον καὶ ἀψευδές, ὁ δὲ διαλεκτικὸς μὲ βάσιν αἴτια τοῦ πράγματος μὲν ποτέ, τοῦ δὲ συμπεράσματος ὄχι πάντοτε, ἀλλ’ ἐνίοτε οὔτε αὐτοῦ, διὸ καὶ τὸ συναγόμενον εἶναι ἁπλῆ δόξα, ἀλλ᾿ ὄχι ἐξ ἀνάγκης ἀψευδές. Τί συμβαίνει λοιπὸν ὡς πρὸς τὰ θεία; Τὴν ἀληθινὴν εὔρεσιν τοῦ πράγματος ζητοῦμεν ἢ νὰ συζητῶμεν πρὸς ἐπίδειξιν; Ἐὰν δὲ θὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι δὲν ὑπάρχει αἴτιον ἐπὶ Θεοῦ, διάτι αὐτὸς εἶναι ὁ αἴτιος πάντων, θὰ ἀποκριθῶμεν ὅτι, Κύριε ἐσύ, διὰ μὲν τὴν θείαν φύσιν δὲν εἶναι δυνατὴ ἡ διερεύνησις, ἄρα οὔτε ἀπόδειξις, ἐπειδὴ δὲν ὑπάρχει οὔτε αἴτιον αὐτῆς. Ἀπὸ τὸ ὅτι εἶναι μία ἡ φύσις, μὴ ἐπιδεχομένη καμμίαν ἐντελῶς διαφορὰν καθ’ ἑαυτήν, καὶ ὅτι διαιρεῖται, ἂν καὶ ὄχι καθ’ ἑαυτήν, διὸ καὶ εἰς τὴν διαίρεσιν μένει ἀδιαίρετος, καὶ ὅτι καὶ εἰς τὸ διαιρετὸν ἔχει μίαν καὶ ἀδιαίρετον ἀρχήν, διὸ καὶ εἰς τοῦτο εἶναι Θεός, καὶ ὅτι εἶναι δημιουργὸς καὶ ὅτι εἶναι προνοητὴς καὶ ὅτι εἶναι συνοχεὺς καὶ ὅσα ἄλλα εἶναι ὅμοια μὲ αὐτά, καθίσταται δυνατὸν, ὅταν ζητοῦμεν τὰς αἰτίας ὅπως χρειάζεται, αἱ ὁποῖαι θὰ εἶναι ἐπίσης καὶ αὐταὶ τῶν περὶ τὸν Θεόν, νὰ ἐπιτύχωμεν τὴν εὔρεσιν, φθάσαντες δὲ σὺν Θεῷ, νὰ μὴ παραμένωμεν πλέον μὲ ἀπορίας ἤτοι διαλεκτικοί, ἀλλὰ νὰ γνωρίζωμεν αποδεικτικῶς καὶ νὰ μετοχετεύωμεν τὴν θείαν ἐπιστήμην διὰ λόγου πρὸς ἄλλους. Ἐὰν δὲ δὲν φθάσωμεν, τοὺς μὲν ἀσθενοῦντας εἰς τὴν πίστιν πολὺ ὀλίγον εἶναι δυνατὸν νὰ τοὺς θεραπεύσωμεν μὲ τὴν δύναμιν λόγου, αὐτοὶ δὲ διὰ τῆς πίστεως ἔχομεν ἐμπιστοσύνην. Διότι δὲν πιστεύομεν τὸ πᾶν μὲ ἀποδείξεις οὔτε νομίζομεν ὅτι πρέπει νὰ τεχνολογῆται τὸ μυστήριον τῆς πίστεως, οὔτε ἡμεῖς οὔτε οἱ πρὸ ἡμῶν συνηγορήσαντες ὑπὲρ τοῦ λόγου τῆς ἀληθείας καὶ εἰς τοὺς ἔχοντας κάποιαν χωλότητα ὡς πρὸς αὐτὸν παρέχομεν ἀφορμὴν ἐπανορθώσεως, εἰς δὲ τοὺς ὀρθοτομοῦντας τοῦτον παρέχομεν θεμέλιον ἀσφαλείας.

14. Αὐτὸς δὲ ὁ ὁποῖος μετέφερεν εἰς σᾶς ἐκείνους τοὺς λόγους διὰ τὰ ζητήματα ταῦτα, ὁ καθ’ ὅλα καλὸς καὶ ἀγαθὸς καὶ κατὰ τὴν διαγωγὴν ὑπὲρ πάντα θεοφιλὴς καὶ διὰ τοῦτο προσφιλὴς εἰς ἡμᾶς Ἰωσήφ³⁰, σπεύδων νὰ ἐπιστρέψῃ πρὸς τὰ ἐκεῖ, τοὺς ἥρπασε σχεδὸν προχειρογραμμένους ἀπὸ ἡμᾶς, ὡσὰν ἀρτιγέννητα παιδιά, τὰ ὁποῖα δὲν ἔλαβον τὴν προσήκουσαν έπιμέλειαν. Ἀλλ’ ἐπειδὴ ἔχουν συνταχθῆ πρὸς ἀπόδειξιν ἀληθείας, ἀλλ᾿ ὄχι πρὸς ἐπίδειξιν κάλλους, δι’ αὐτὸ νομίζω ὅτι ἐπαινοῦνται καὶ ἀπὸ τὴν σοφίαν σου. Ἐκεῖνο ὅμως πρέπει νὰ λάβῃς ὑπ’ ὄψιν, ὅτι ἡμεῖς ποθήσαντες πρὸ ἀπὸ πολλοῦ χρόνου τὴν ὑψίστην σοφίαν, μᾶλλον δὲ προσελκυσθέντες ἀπὸ τὴν ὑψίστην φιλανθρωπίαν πρὸς τὸν πόθον της, αφήσαντες πᾶν εἶδος λόγων καὶ τὴν μελέτην των, εἴμεθα ἀφωσιωμένοι εἰς αὐτὴν διὰ βίου, καὶ ὑπάρχουν ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι γνωρίζουν τοῦτο μαζὶ μὲ ἡμᾶς καὶ θὰ τὸ ἐπιβεβαιώσουν πολλοὶ πλησίον σας˙ καὶ σὺ δὲ ὁ ἴδιος δὲν ἀγνοεῖς ὅσα ἔχω νὰ πείθω τὸν ἑαυτόν μου. Ὅλα δὲ τὰ ἄλλα ἐγκατελείφθησαν ἀπὸ ἡμᾶς ἐξ ἀνάγκης, ἐπειδὴ τὰ τῆς σοφίας ἐκείνης ἔχουν τὴν φύσιν νὰ συνίστανται εἰς τὴν ἀπόκτησιν τῶν πάντων καὶ τὴν λήθην τῶν πάντων, ὅπως καὶ τὸ θεῖον νοεῖται εἰς κάποιαν ὑπεροχὴν κατὰ τὴν ἀφαίρεσιν τῶν πάντων. Ἀλλ’ ἐκείνης τῆς σοφίας τὸ τέλος δὲν εἶναι ἴσον μὲ τοῦτο˙ διότι ἐδῶ ὁ νοῦς διανοεῖται τὰ ἀνόμοια πρὸς τὸν Θεόν, ἐκεῖ δὲ ὁ νοῦς δέχεται νοερῶς ἐμπράκτως τὰς θείας ἐμφάσεις, ὅταν εἶναι καὶ πάντοτε γίνεται ἔσοπτρον ἀκηλίδωτον τοῦ Θεοῦ. Ἂν δὲ ἡμεῖς ἔχωμεν σχεδὸν τελείως λησμονήσει τὰς περὶ τοὺς λόγους ἐπιστήμας, μολονότι ὁσάκις παρουσιάζεται ἀνάγκη νὰ ἐπιληφθῶμεν κάποιας ἀπὸ αὐτάς, ὄχι ἐκουσίως, δοκιμάζομεν κατὰ τὸ δυνατόν, διὰ τοῦτο ἀπηρνήθημεν τὰς ἀττικὰς ἐκείνας χάριτας καὶ τὸ λίαν ἔντεχνον τῆς ἐκφράσεως, ἀπὸ τὴν ἀληθινὴν δὲ σοφίαν δὲν ἀπεκτήσαμεν τίποτε ἢ κάτι ὀλίγον ἀπεκτήσαμεν, ἀλλὰ τρέχομεν ὡσὰν εἰς ὀσμὴν μύρου, χωρὶς νὰ ἔχωμεν κάπως εἰς τὰς χεῖρας τὸ ἴδιον τὸ μύρον.

Ἐκεῖνος δὲ ὁ ὁποῖος ἔθεσεν εἰς ἡμᾶς τὸν πόθον τοῦτον ἀπὸ ὑπερβολὴν φιλανθρωπίας, εἴθε κατὰ τοὺς οἰκτιρμούς του νὰ παράσχῃ καὶ τέλος ἀτελείωτον τὴν ἀρχὴν τῆς μελλούσης ἀμβροσίας. Τοῦτο νὰ εὐχηθῇς καὶ σὺ μαζὶ μὲ ἡμᾶς καὶ ἡμεῖς ἐπευχόμεθα εἰς τὴν ἀρετήν σου, καὶ ὁ Θεὸς εἴθε νὰ εἶναι ἀπὸ ἄνω ἐπίκουρος καὶ ἐπήκοος.

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΕΙΣ ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ

1. Αὐτὸς ὁ ὁποῖος ἐτοποθέτησεν ἡμᾶς στόχον τῆς ἐτοιμότητος καὶ δεινότητος εἰς τὸ νὰ κατηγορῇ, ἔστειλεν ἐπιστολιμαῖον λόγον άποτεινόμενον πρὸς ἡμᾶς καὶ μαζὶ μὲ αὐτὸν ἓν γραμματάκι παραγγέλον νὰ τοῦ δώσω αὐτὴν τὴν χάριν, ἐὰν υπολείπεται εἰς ἡμᾶς κανεὶς λόγος νὰ μὴ φθάσῃ ἀπὸ ἡμᾶς εἰς ἄλλον, ἀλλ᾽ εἰς αὐτὸν τὸν ἴδιον³¹. Οὕτω προσείλκυσε πρὸς ἑαυτὸν τὴν ἀπολογίαν μου μὲ δύο ἐλκυστῆρας, τὴν φύσιν τοῦ πράγματος καὶ τὴν αἴτησιν τοῦ γράμματος. Ἐπειδὴ δὲ οἱ ἴδιοι σχεδὸν λόγοι ἀπαιτοῦνται καὶ ἀπὸ τὸ ἰδικόν σου τώρα γράμμα πρὸς ἡμᾶς³², καὶ τόσον πολὺ ἐπιθυμεῖς τούτους ὥστε νὰ μᾶς γνωστοποιῇς καὶ δι’ εὐχῆς τὴν ἀνάγκην νὰ γράψω, μολονότι ὅπως θὰ ἔλεγες ὁ ἴδιος δὲν εἶναι πολὺ εὐλογοφανής, ἐπειδὴ λοιπὸν τόσον σφοδρῶς κατελήφθης ἀπὸ τὴν δύναμιν τοῦ πόθου, ἔστειλα καὶ εἰς σὲ τὸν ἴδιον ἀπολογητικόν. Ἀφοῦ λοιπὸν ἀναγνώσῃς τοῦτον ἐπιμελῶς, θὰ γνωρίσῃς ὅτι δὲν ζητῶ μόνον τὸ ἰδικόν μου, ἀλλὰ καὶ τὸ ἰδικόν σας, καὶ ὄχι μόνον τοῦτο τὸ ἀμφότερον, ἀλλὰ καὶ τὸ κατορθωθὲν ὑπὲρ τῶν θεοφόρων καὶ κοινῶν μας πατέρων. Ἀνάγνωσέ τον λοιπὸν ὄχι μίαν φοράν, ἀλλὰ πολλάκις, ὥστε νὰ καταθέσῃς εἰς τὸ ταμεῖον τῆς ψυχῆς σου τὰ ὠφέλιμα δόγματα, καὶ ἐνθυμήσου τοὺς λόγους μας, τοὺς ὁποίους ἐπανειλημμένως ἀπηύθυνα πρὸς σὲ εἰς συνομιλίαν, καὶ φυλάσσου ἀπὸ τὴν κενὴν ἀπάτην τῆς ἔξω φιλοσοφίας μὲ ὅσην δύναμιν ἔχεις. Μᾶλλον δὲ σπεῦσε τώρα νὰ ἀνακαθάρῃς ἑαυτὸν χρησιμοποιῶν ἱλαστηρίους εὐχὰς καὶ ραντιστικοὺς ὑγιαίνοντας λόγους˙ διότι φαίνεται ὅτι ἐκοινώνησες ἀνίερον γνῶσιν μὲ τὸ νὰ μὴ ἀντιταχθῇς μὲ τὸν λόγον καὶ νὰ μὴ δυσαρεστηθῇς κατὰ τὴν γνώμην, φαίνεσαι δὲ νὰ θαυμάζῃς τὸν κακῶς ἐκλαβόντα τὴν ἐνέργειαν τοῦ Βελίαρ ὡς ἐνέργειαν καὶ χάριν τοῦ ἀγαθοῦ Πνεύματος.

2. Καὶ ὅμως θεωρῶ καὶ ἐγὼ ὁ ἴδιος τὸν ἄνδρα ἐκ τῶν ἀρίστων κατὰ τὴν δεινότητα εἰς τοὺς λόγους καὶ πείθομαι ὅτι ρέπει ἐκ φύσεως πρὸς καλοκαγαθίαν τρόπων καὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μὴ τὸν ἀγαπῶ, ὄχι ὅμως καὶ νὰ τοῦ χαρίζωμαι εἰς κάτι ἔξω ἀπὸ τὰ δέοντα, καὶ μάλιστα εἰς τὰ περὶ Θεοῦ καὶ τῶν θείων δόγματα καὶ λόγια. Διότι δὲν ἀρμόζει εἰς ἀληθῶς φιλοῦντα ἢ νὰ παρέχῃ τοιαῦτα ἢ νὰ νομίζῃ ἄφιλον τὸν μὴ παρέχοντα κάτι ἀπὸ αὐτά˙ ἀλλὰ πρέπει πλησίον τοῦ φίλου νὰ τοποθετῆ τὸν Φίλιον³³, καὶ ὡς φιλίαν νὰ θεωρῇ μόνον αὐτὴν ἡ ὁποία ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν αἰτίαν ἐκείνην καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἔρχεται καί, περιφερομένη κατὰ μίμησιν τοῦ οὐρανοῦ διὰ μέσου τῶν ἀγαπώντων, ὡσὰν τὴν ἁρμονίαν τῆς θείας μουσικῆς ἡ ὁποία φέρεται ἀμοιβαίως κατὰ διττὴν περιφοράν³⁴, ἔρχεται ἐκατέρωθεν πρὸς Θεὸν καὶ τηρεῖ ἀεικίνητον τὴν θείαν ταύτην στροφήν˙ τὴν δὲ ρέουσαν ταύτην καὶ πάντοτε τὸ κατώτερον ζητοῦσαν (οὕτως ἄλλωστε καὶ θὰ καταρρεύσῃ), καὶ διὰ τοῦτο χαριζομένην τὰ πάντα, ἐγὼ προτιμῶ νὰ καλῶ ἔκπτωσιν μᾶλλον παρὰ φιλίαν.

3. Διὰ τοῦτο λοιπὸν τώρα συντάσσω καὶ μακρὰς πραγματείας, ἐγὼ ὁ ὁποῖος οὔτε ἔμαθα οὔτε τώρα μανθάνω καί, ἐν συντομίᾳ, ὁ ὁποῖος δὲν γνωρίζω τίποτε, καὶ τοῦτο σχεδὸν ἔθεσα ὡς σκοπὸν τοῦ βίου μου, πρὸς ἐκεῖνον ὁ ὁποῖος ἔχει μάθει καὶ μανθάνει καὶ γνωρίζει ἄριστα νὰ ὁμιλῇ καὶ τοῦτο ἔχει καταστήσει μεθοδικὸν μέλημα τοῦ βίου³⁵. Ἐπίεσα ὅμως ἐμαυτὸν μόλις ἔλαβον τὴν ἐπιστολήν˙ διότι πρέπει νὰ γνωρίζῃς ὅτι συνέταξα τὴν ἀπολογίαν ὄχι μὲ ἄνεσιν χρόνου ἢ μελέτην, ἀλλ’ ἐκ τοῦ προχείρου καὶ ὅτι παρέλειψα τὰ περισσότερα σημεῖα τῶν γραμμάτων τοῦ Βαρλαὰμ πρὸς ἐμέ, τὰ ὁποῖα παρεῖχον ἀφορμὰς καὶ λαβὰς ἐκτενεστέρων πραγματειῶν, ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν ἀπὸ σέβας πρὸς τὰ θεῖα, ἀφ’ ἑτέρου δὲ ἀπὸ φειδὼ πρὸς τὸν διώκοντα ἡμᾶς˙ ἄλλωστε μερικὰ ἐχρειάζοντο ἐντονωτέραν καὶ μακροτέραν σκέψιν ἀπὸ ὅσην ἐπέτρεπεν ὁ χρόνος ἀπὸ τὸ διακομισθὲν γράμμα μέχρι τοῦ σημείου κατὰ τὸ ὁποῖον ἐγράψαμεν τὴν ἀπάντησιν. Πράγματι μετὰ τὴν ἐπιστροφὴν τοῦ σοφοῦ καὶ χρηστοτάτου Θεσσαλοῦ Νείλου³⁶ ἀπὸ σᾶς πρὸς ἡμᾶς ἀνεμένετο αὐτὸς ὁ ὁποῖος θὰ τὸν διεδέχετο εἰς τὴν ταχυδρομικὴν ὑπηρεσίαν καὶ θὰ ἤρχετο ἀπὸ ἡμᾶς πρὸς σᾶς. Τώρα λοιπὸν ἐνώπιόν σου ἐτέθη προθύμως ἡ βραχῖα πραγματεία Καθ’ ἑλληνικῆς ἐποψίας³⁷ καὶ τῶν ἐκπονητῶν αὐτῆς τὴν ὁποίαν ἐσχεδίασεν ὁ ὑφιστάμενος χρόνος˙ ἂν δὲ ἐπιστείλωμεν τρίτην πραγματείαν, μᾶλλον δὲ ἀντεπιστείλωμεν, θὰ εἶναι τοιαύτη, ὥστε νὰ μὴ χρειάζεται τετάρτη, ἂν δεχθοῦν καὶ οἱ ἐδῶ πατέρες.

4. Σὺ δέ, παρακαλώ, παίδευε τὸν φιλόσοφον νὰ μὴ προκαλέσῃ ὁρμητικῶς τίποτε θρασὺ καὶ ἐπικίνδυνον, ἀποβάλλων τὴν σύμφυτον εἰς τὴν φιλοσοφίαν εὐλάβειαν, ὡσὰν ἐνδυμασίαν (διότι καὶ αὐτὸς ἀσχημονεῖ καὶ τὰ γεννήματά του ἀτιμάζει καὶ ἡμᾶς, γνώριζε καλά, παρωθεῖ πρὸς τραχυτέρους καὶ μακρὰν τῆς γνώμης λόγους). Ἀφοῦ δέ, ἀπὸ πολὺν τώρα χρόνον ἀνεφάνη ἐπαινέτης καὶ ζηλωτὴς ὅλων τῶν παλαιῶν σοφῶν καὶ σοφιστῶν τῶν Ἑλλήνων, δὲν εἶναι θαυμαστὸν νὰ εἶναι καὶ αὐτὸς ἐν παράδοξον καὶ κοινὸν σύμφυρμα τῶν διαφόρων στοιχείων τῶν ἑκατέρων καὶ εἰς ἑκατέρους. Ἀποδεικνυόμενος δὲ ὁ ἴδιος ὑφ’ ἑαυτοῦ ὅτι πάσχει τοῦτο, μὲ τὸ ὁποῖον καὶ ἐκεῖνοι ἀνετρέποντο ὑπ’ ἀλλήλων, ἴσως θὰ ἐστενοχωρεῖτο ὀλιγώτερον.

5. Ἐάν βεβαίως, ἐπιθυμῶν καὶ ἀγωνιζόμενος νὰ μὴ δείξῃ ὅτι εἶναι μέγα ἁμάρτημα ἡ διπλοὴ τῆς ἀρχῆς εἰς τὴν θεότητα, ἔπειτα, μὴ στερούμενος τῶν ἐπιθυμητῶν, ἐγείρῃ ἐναντίον ἡμῶν τὸν θυμὸν καὶ ἐκπροσωπῶν τοὺς ὁμογενεῖς ἐπιχειρῇ νὰ ἀντιλέγῃ εἰς τοὺς ἰδικούς μας, καὶ κακίζῃ τὴν ἰδικήν μας μέθοδον ἀποδείξεως δεινῶς καὶ διὰ μακρῶν λόγων καὶ ἐξαίρει ἑαυτὸν μεγάλως, ὡς ἐξευρόντα καὶ ἐκφράσαντα τὸ ὑπὲρ ἀπόδειξιν ἐπὶ Θεοῦ κατ’ Ἀριστοτέλην, οὐδέποτε ἕως σήμερα διατυπωθέν· ἐὰν ὁ λόγος του έπροχώρει ἕως τὸ σημεῖον αὐτό, δὲν θὰ ἠξιώνετο ἀπολογίας ἀπὸ ἡμᾶς. Τώρα ὅμως δὲν γνωρίζω τί ἔπαθε καὶ διασύρει λανθανόντως τοὺς θεοφόρους Πατέρας καὶ ἀνακηρύσσει θεόπτας καὶ φωτισμένους τοὺς κατὰ Σωκράτην καὶ Πλάτωνα φιλοσοφοῦντας, προβάλλων καὶ μερικὰ ρητὰ αὐτῶν, διὰ τῶν ὁποίων οὗτοι μαρτυροῦνται τοιοῦτοι. Τοῦτο λοιπὸν περισσότερον ἀπὸ ὅλα δὲν μὲ ἄφησε νὰ δέσω τὴν γλῶσσαν μὲ σιωπὴν καὶ νὰ καταπροδώσω τοὺς κοινοὺς προστάτας καὶ νὰ εἰσαγάγω μέσα τοὺς ἀπὸ παλαιὰ ἀποδιωχθέντας ὡς βεβήλους. Ἐπειδὴ δὲ ἐπῆλθεν ἀνάγκη νὰ ἀντείπω, ἦτο εὔλογον νὰ προαναιρέσωμεν τὰς δι’ ἀπόδειξιν κατηγορίας καὶ πρὶν ἀπὸ αὐτὰ νὰ δείξωμεν ὅτι εἰς τίποτε δὲν συνεπλάκημεν μὲ τὸν συκοφαντικῶς ἐπιτεθέντα, πρὸς τούτοις δὲ πάλιν νὰ φανερώσωμεν σαφῶς ὅτι τὰ περιεχόμενα εἰς τοὺς λόγους ἐλάχιστα συμφωνοῦν μὲ τὴν ἀκρίβειαν τῆς εὐσεβείας˙ διότι δὲν εἶναι καλύτερον νὰ ἀποσιωπήσωμεν τὰ τοιαῦτα λόγῳ φιλίας ἢ φόβου.

6. Ἀλλὰ καὶ αἱ ἀπόψεις τῶν Λατίνων, ἐφ᾿ ὅσον ἦτο ἀναγκαιότατον νὰ ἀναιρεθοῦν εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ ἐκπροσωποῦντος αὐτάς, ἐνετάχθησαν καταλλήλως εἰς τοὺς λόγους. Πράγματι οὕτω καὶ τὰ ἰδικά μου προηγούμενα βιβλία πρὸς ἐκείνους³⁸ παρουσιάζονται ἀνώτερα τοῦ ἐπιχειροῦντος νὰ τὰ κακοποιήσῃ διότι δὲν ἠλπίσαμεν ὅτι οἱ ἴδιοι οἱ Λατῖνοι θὰ ἔφερον ἐν σιωπῇ τὰ ἀπὸ ἡμᾶς ἀπευθυθέντα κείμενα, ἀλλὰ ἀνεμένομεν ὅτι θὰ ἀντέλεγον μέν, κατὰ τρόπον εὐκολοαναίρετον δέ, ὅπως καὶ αὐτὸς ὁ ἐκπροσωπῶν τούτους τελευταίως, εἰς τὸν ὁποῖον καὶ χρεωστῶμεν χάριν, διότι ἐλάβαμεν δι’ αὐτοῦ ἀφορμὴν νὰ ἀνατρέψωμεν τώρα, ὅσα ἐπρόκειτο νὰ εἴπουν ἐκεῖνοι εἰς τὸ μέλλον.

7. Νὰ μὴ τεθοῦν δὲ ὑπ’ ὄψιν ὅλων, ἐὰν δὲν τεθοῦν καὶ τὰ ἰδικά του (διότι κατ’ ἐκείνου κατευθύνονται, ἂν καὶ ἀναγκαστικῶς· ἀλλὰ πίστευσε ὅτι παρὰ τοῦτο δὲν μὲ στενοχωρεῖ ὀλίγον τὸ πρᾶγμα), ὁπωσδήποτε ὅμως νὰ τεθοῦν ὑπ᾿ ὄψιν τῶν φίλων, καὶ μάλιστα ὅσων ἔχουν διάνοιαν ἱκανὴν νὰ κρίνῃ, ὅτι ὁ λόγος δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ θεωρηθῇ ἀξιόμεμπτος, ἴσως δὲ ἐπίσης ὅτι δὲν ἀνήκει εἰς ἐκεῖνον πρὸς τὸν ὁποῖον ἀπευθύνεται˙ διότι αὐτὰ τὰ προσκόμματα εἶναι κοινὰ εἰς τοὺς ἁμιλλωμένους ἐντόνως κατὰ τοὺς λόγους. Πρέπει λοιπὸν αὐτοὶ οἱ ὁποῖοι ἐξηφάνισαν τὴν ἅμιλλαν περὶ αὐτῶν νὰ συμβάλλουν πάντοτε κάτι πρὸς ἐπανόρθωσιν. Εἰς ὅλους λοιπὸν ὅσοι εἶναι ἱκανοὶ νὰ κρίνουν ταῦτα ἐμπιστεύσου τὸ σύγγραμμα˙ διότι εἶναι σαφὴς ἔλεγχος πολυειδοῦς πλάνης καὶ κοινὴ οὕτως εἰπεῖν ἀνακάθαρσις καὶ προφύλαξις, δι’ ἐκείνους μὲν οἱ ὁποῖοι διατρίβουν φιλοτίμως περὶ λόγους, ἀπὸ τὴν παράλογον δόξαν ἡ ὁποία προσγίνεται εἰς τὴν ψυχὴν ἐκ λόγων, δι’ ἐκείνους δὲ οἱ ὁποῖοι ἀπεδύθησαν πρὸς τὴν ἀνωτέραν σπουδὴν τοῦ Λόγου δι’ ἡσυχίας προτροπὴ καὶ ὀχύρωμα καὶ δεῖγμα τῆς ἀπατηλῆς εἰσόδου τοῦ ἐπιχειροῦντος πάντοτε νὰ πλανᾷ. Πρὸς τούτοις δὲ δεικνύει ἐπαρκῶς δι᾿ ὀλίγων καὶ ἀπὸ ποῦ θὰ ἦτο δυνατὸν νὰ προέλθῃ τὸ ἀπλανές, καταρρίπτει βραχέως τὴν ἑλληνικὴν καὶ σατανικήν ὑπερηφάνειαν, ἐξελέγχει τὴν κατὰ τὴν ἑλληνικὴν μέθοδον ἀπόδειξιν καὶ τὸ κατ᾿ αὐτὴν ἀχρειωμένον ὑπὲρ ἀπόδειξιν καὶ ἀνακαλύπτει τὸ βαρὺ καὶ βαθὺ σκότος τῶν νοερῶν κατ’ ἐκείνους φωτισμῶν.

1. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ κακόφρων Βαρλαὰμ μᾶς λέγει διθεΐτας εἶναι βραχυλόγος ἀπόδειξις τῆς εὐσεβείας ἡμῶν καὶ τῆς κακοδοξίας ἐκείνου, ἐπειδὴ καὶ ὁ μέγας Βασίλειος ἤκουσε τὴν κατηγορίαν τοῦ τριθεΐτου ἀπὸ τοὺς βλασφημοῦντας εἰς τὸν Υἱὸν καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα.³⁹ Ἆρα λοιπὸν δὲν εἶναι τοῦτο μέγα δεῖγμα τῆς ὀρθῆς θεολογίας τοῦ μεγάλου, ὅτι τὸν ἕνα Θεὸν ἔλεγε τρία κατὰ τὰς ὑποστάσεις; Τί δὲ θὰ ἦτο μεγαλύτερον ἀπὸ αὐτὸ τεκμήριον τῆς κακοδοξίας αὐτῶν οἱ ὁποῖοι λέγουν διὰ τοῦτο τριθεΐτην ἐκεῖνον; Ἐναντίον δὲ τοῦ ἑπωνύμου τῆς θεολογίας Γρηγορίου ἔρριψαν καὶ λίθους οἱ ἀνήκοντες εἰς τὴν συμμορίαν τοῦ Ἀπολιναρίου καὶ τὸν ἔσυραν εἰς τὸ δικαστήριον ἀποκαλοῦντες αὐτὸν διθεΐτην διότι ἐφρόνει ὅτι ὁ θεάνθρωπος Λόγος εἶναι τέλειος κατ’ ἀμφότερα, τὸ θεῖον καὶ τὸ ἀνθρώπινον. Τοῦ δὲ Μαξίμου, τοῦ σοφοῦ εἰς τὰ θεῖα, ἀπέκοψαν ἀλύπητα καὶ τὴν χεῖρα καὶ τὴν γλῶσσαν οἱ περὶ τὸν Σέργιον καὶ Πύρρον⁴⁰, προσάποντες εἰς αὐτὸν ἔγκλημα διθεΐας καὶ πολυθεΐας διότι ἐκήρυττε διπλῆν θέλησιν καὶ ἐνέργειαν, κτιστὴν δηλαδὴ καὶ ἄκτιστον, ἀναλόγως πρὸς τὰς φύσεις, καθ’ ὅσον κατ᾿ αὐτὸν δὲν ἦτο μόνον ἡ θεία φύσις ἄκτιστος, ἀλλὰ καὶ ἡ θεία θέλησις καὶ ὅλαι αἱ φυσικαὶ ἐνέργειαι τῆς θείας φύσεως, αἱ ὁποῖαι δὲν εἶναι φύσεις, ἀλλὰ κινήσεις θεοπρεπεῖς, ὅπως εἰς πολλὰ σημεῖα τῶν λόγων παριστάνει ὁ ἴδιος. Τοῦτο εἶναι κατὰ τὸ ὁποῖον διαβαλλόμεθα τώρα καὶ ἡμεῖς.

2. Ἀλλά, ὅπως εἶπα, τὸ κατηγόρημα τοῦτο εἶναι μέγα γνώρισμα τῆς ἀσφαλοῦς θεολογίας τῶν ἁγίων, ὄχι δὲ ὀλιγώτερον ἐναργὴς παράστασις τῆς κακοδοξίας τῶν λεγόντων ἐκείνους διὰ ταῦτα πολυθέους. Οὕτω λοιπὸν ἡμεῖς πρὸς τοὺς προσφάτως διασπάσαντας ἀθέσμως εἰς κτιστὰ καὶ ἄκτιστα τὴν μίαν θεότητα καὶ πᾶν ἄκτιστον θεωροῦντας ἐντελῶς ἀδιάφορον τῆς θείας οὐσίας, κτιστὴν δὲ πᾶσαν δύναμιν καὶ ἐνέργειαν, ἡ ὁποία διαφέρει ὁπωσδήποτε ταύτης, εἴπομεν ἄκτιστον καί κατ’ αὐτὰς τὸν ἕνα κατ’ οὐσίαν Θεὸν καὶ πολλὰ εἰς τὰς ἐνεργείας ὡς παντοδύναμον. Διότι ὁ Θεὸς κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον λέγεται ὅτι πλυθύνεται, πολλαπλασιαζόμενος διὰ τοῦ καθ’ ἕκαστον βουλήματος εἰς παραγωγὴν τῶν ὄντων κατὰ προνοητικὰς προόδους καὶ κατ’ οὐσίαν μὲν εἶναι ἄγνωστος ἐντελῶς, κατ’ ἐκείνας δὲ γνωστός, δηλαδὴ τὴν ἀγαθότητα, τὴν σοφίαν, τὴν δύναμιν, τὴν θεότητα ἢ μεγαλειότητα καὶ ἐν συντομίᾳ ὅλα τὰ περὶ τὴν οὐσίαν, ὅπως λέγει κατὰ λέξιν ὁ Χρυσόστομος πατήρ⁴¹. Οὕτω λοιπὸν, ὅταν ἡμεῖς λέγωμεν πρὸς τοὺς τοιούτους ταῦτα, εἶναι φανερὸν ὅτι αὐτὸς ὁ κατηγορῶν διὰ διθεΐαν δὲν προσκυνεῖ τὸν πάντων ποιητήν, ἀλλὰ κάποιον Θεὸν ἀνενέργητον˙ διότι δὲν θὰ ἡδύνατο ἀκόμη νὰ λέγῃ αὐτὸν δημιουργὸν ἢ θεουργὸν ἢ γενικῶς ἐνεργόν, ἀφοῦ ὁ σεπτὸς Μάξιμος σαφῶς ἀπεφάνθη ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐνεργῇ χωρὶς ὁπωσδήποτε κατάλληλον ἐνέργειαν, ὅπως οὔτε νὰ ὑπάρχῃ χωρὶς ὕπαρξιν⁴². Ἀλλ’ οὔτε ἄκτιστον θὰ εἴπῃ τοῦτον τὸν ὁποῖον ὁ Βαρλαὰμ καλεῖ Θεόν˙ διότι, κατὰ τὸν ἴδιον πάλιν θεολόγον⁴³, ἡ ἄκτιστος φύσις χαρακτηρίζεται ἀπὸ τὴν ἄκτιστον ἐνέργειαν˙ τὸ δὲ χαρακτηρίζον διαφέρει ἀπὸ τὸ χαρακτηριζόμενον.

3. Ἐὰν λοιπὸν συμβῇ νὰ μὴ ἔχῃ ἡ θεία φύσις ἐνέργειαν διάφορον ἑαυτῆς, ἄκτιστον καὶ αὐτὴν καὶ γνωστὴν εἰς ἡμᾶς ἀπὸ τὰ ἐνεργήματα, ἐκείνη δὲ εἶναι ἐγκατεστημένη ὑπεράνω πάσης καταλήψεως, πῶς θὰ μάθῃ κανεὶς ποτὲ ὅτι ὑπάρχει κάποια ἄκτιστος φύσις, οὖσα καθ’ ἑαυτὴν ἀκατάληπτος, γνωριζομένη δὲ ἀπὸ τὰ περὶ αὐτήν, μεταξὺ τῶν ὁποίων κατὰ τὸν μέγαν Ἀθανάσιον εἶναι καὶ ἡ δύναμις καὶ ἡ ἐνέργεια ταύτης⁴⁴; Διατί ὅμως μακρηγορῶ λέγων ταῦτα, καὶ μάλιστα ἐνῷ οἱ ἅγιοι διδάσκουν ἐπὶ λέξει ὅτι φύσις Θεοῦ καὶ ἐνέργεια δὲν εἶναι τὸ ἴδιον; Διότι τῆς μὲν φύσεως ἰδιότης εἶναι τὸ γεννᾷν, τῆς δὲ ἐνεργείας τὸ ποιεῖν⁴⁵· καὶ ἄλλο εἶναι ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ καὶ ἄλλο ἡ οὐσιώδης ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ καὶ ἄλλο ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἄλλο ἡ σημασία τῶν περὶ αὐτὴν ὀνομάτων. Διατί λοιπὸν μακρηγορῶ λέγων ταῦτα; Διότι ὁ Βαρλαὰμ μὲ τοὺς λόγους του εἰσάγει εἰς ἡμᾶς ἀνύπαρκτον Θεόν, ἐφ’ ὅσον τὸ μὴ ἔχον καμμίαν δύναμιν ἢ ἐνέργειαν φυσικὴν οὔτε ὑπάρχει οὔτε εἶναι κάτι οὔτε ὑφίσταται γενικῶς θεότης ἢ ἀφαίρεσις αὐτοῦ κατὰ τοὺς θεολόγους.

4. Εἶπε λοιπὸν αὐτὸς ὁ ἄφρων κατήγορος τῆς εὐσεβείας ἡμῶν εἰς τὴν καρδίαν του ὅτι δὲν ὑπάρχει Θεός⁴⁶, ἂν καὶ μὲ τὰ χείλη του ἰσχυρίζεται δῆθεν ὅτι ὑπάρχει Θεός. «Ἀλλά», λέγει, «ἔχει ὁ Θεὸς ἐνεργείας, κτιστὰς ὅμως· καθ’ ὅσον πᾶσα ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ χωριστὴ ἀπὸ τὴν ἐνεργοῦσαν τὰ πάντα οὐσίαν εἶναι κτιστή, καὶ ἐν ἄναρχον καὶ ἀτελεύτητον ὑπάρχει, ἡ θεία φύσις, καὶ αὐτὴ εἶναι τὸ μόνον ἄκτιστον φῶς καὶ ἡ ἄκτιστος δόξα τοῦ Θεοῦ». Ὁποία δυσσέβεια, ἢ καλύτερα ὁποία ἀθεῖα καὶ ἀπόλυτος ἀσέβεια! Διότι ἢ δὲν ἔχει ὁ Θεὸς φυσικὰς καὶ οὐσιώδεις ἐνεργείας, καὶ ὁ λέγων τοῦτο εἶναι ἄθεος (τοῦτο δὲ πάλιν σημαίνει καθαρῶς ὅτι δὲν ὑπάρχει Θεός, ἐφ’ ὅσον οἱ ἅγιοι λέγουν φανερὰ ὅτι, ἐὰν δὲν ὑπάρχῃ φυσικὴ καὶ οὐσιώδης ἐνέργεια, δὲν θὰ εἶναι οὔτε Θεὸς οὔτε ἄνθρωπος ὁ Χριστὸς ὁ προσκυνούμενος εἰς τὰς δύο αὐτὰς ἐνεργείας καὶ εἰς τὰς δύο φύσεις), ἢ, ἐὰν ὑπάρχουν ἐνέργειαι Θεοῦ φυσικαὶ καὶ οὐσιώδεις, εἶναι δὲ αὗται κτισταί, κτιστὴ θὰ εἶναι καὶ ἡ ἔχουσα αὐτὰς οὐσία τοῦ Θεοῦ. Πράγματι ἡ οὐσία καὶ φύσις, τῆς ὁποίας αἱ φυσικαὶ καὶ οὐσιώδεις ἐνέργειαι εἶναι κτισταί, δὲν δύναται νὰ εἶναι ἄκτιστος. Ἀλλὰ καὶ ἡ θεία πρόνοια καὶ ἡ θεατικὴ δύναμις καὶ ἡ λαμπρότης τοῦ Θεοῦ, ἡ ἐπιφανεῖσα ἐπὶ τοῦ Θαβωρίου ὄρους εἰς τὸν Μωϋσῆν καὶ Ἠλίαν καὶ εἰς τοὺς συναναβάντας ἐπάνω εἰς τὸ ὄρος μὲ τὸν Χριστόν, καθὼς οὗτος ἐφανέρωσε τὴν θεότητα καὶ βασιλείαν του, καὶ αὐταὶ λοιπὸν εἶναι κτίσματα, ἐὰν μόνη ἡ φύσις εἶναι ἄναρχος καὶ ἀτελεύτητος καὶ αὐτὴ μόνη εἶναι τὸ ἄκτιστον φῶς καὶ ἡ ἄκτιστος δόξα τοῦ Θεοῦ, καὶ οὕτω μία εἶναι ἄκτιστος θεότης, καθ’ ὅσον μόνη ἡ θεία οὐσία εἶναι ἄκτιστος.

5. Πράγματι καὶ ἡ πρόνοια εἶναι σχέσις τοῦ Θεοῦ πρὸς τὰ ὄντα τὰ ὁποῖα ἀπολαύουν τῆς ἀπὸ αὐτὸν προμηθείας καὶ ἡ θεατικὴ δύναμις σχέσις πρὸς τὰ βλεπόμενα καὶ ἡ λαμπρότης σχέσις πρὸς τὰ θείως λαμπρινόμενα˙ ἡ δὲ θεία φύσις δὲν εἶναι σχέσις, ἐφ’ ὅσον εἶναι ἐντελῶς ἀπομακρυσμένη ἀπὸ ὅλα καὶ ὑπερβατική. Καὶ τῆς μὲν θεατικῆς ἐνεργείας δὲν εἶναι ἰδιότης τὸ δημιουργεῖν, διότι ὁ Θεὸς ἔβλεπε τὰ πάντα καὶ πρὸ τῆς γενέσεως, δὲν τὰ ἐδημιούργει δὲ πρὸ τῆς γενέσεως. Ἀφοῦ λοιπὸν ἡ θεατικὴ ἐνέργεια τοῦ Πνεύματος δὲν εἶναι ἡ θεία φύσις, κτιστὴ θὰ εἶναι διὰ τοῦτο κατὰ τὸν Βαρλαὰμ ἡ θεατικὴ ἐνέργεια τοῦ Πνεύματος. Ἡ δὲ θεία πρόνοια μετέχεται ἀπὸ τοὺς ἐπιτυγχάνοντας ταύτην˙ διότι, λέγει, «ὅλα τὰ ὄντα μετέχουν τῆς προνοίας, ἡ ὁποία ἐκβλύζεται ἀπὸ τὴν παναίτιον θεότητα»⁴⁷. Κατ’ οὐσίαν δὲ εἶναι ἀμέθεκτος ὁ Θεὸς κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον⁴⁸, κατὰ τὴν ὁποίαν μόνον εἶναι ἄκτιστος συμφώνως μὲ τὸν Βαρλαάμ. Ἐπομένως κατ’ αὐτὸν διὰ τοῦτο καὶ ἡ θεία πρόνοια θὰ εἶναι κτιστή. Ἡ δὲ λαμπρότης τοῦ Θεοῦ καὶ μετέχεται καὶ μερίζεται· διότι, λέγει, «ὁ Κύριος ἐπὶ τοῦ ὄρους ἀπεκάλυψεν ἀμυδρὰν αὐγήν»⁴⁹, οἱ δὲ μύσται δὲν εἶδαν αὐτὴν ὁλόκληρον «διὰ νὰ μὴ χάσουν καὶ τὴν ζωήν των μαζὶ μὲ τὴν ὅρασιν»⁵⁰. Ὅτι δὲ ὁ μερισμὸς ἀνήκει εἰς τὴν ἐνέργειαν, ἀλλ᾿ ὄχι εἰς τὴν οὐσίαν, ἀποφαίνεται ὁ Χρυσόστομος πατήρ⁵¹. Ἀλλὰ καὶ «ἡ λαμπρότης τοῦ Θεοῦ ἡμῶν ἂς εἶναι ἐπάνω μας», λέγει ὁ ψαλμωδὸς προφήτης⁵²· καὶ «εἰς τοῦτο μὲ φέρει τὸ μέτριον ἐδῶ φέγγος, νὰ ἴδω καὶ νὰ δοκιμάσω τὴν λαμπρότητα τοῦ Θεοῦ», λέγει ὁ Γρηγόριος Θεολόγος⁵³· καὶ ὁ ἀστράπτων τὸ ἀληθινὸν καὶ αἰώνιον φῶς, κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον, καθιστᾷ θεοὺς τοὺς μετέχοντας αὐτοῦ ἄλλους ἡλίους˙ «διότι οἱ δίκαιοι θὰ λάμψουν ὡς ὁ ἥλιος»⁵⁴. Ἡ δὲ θεία φύσις, τὴν ὁποίαν ὁ Βαρλαὰμ ἀπεφάνθη μοναδικὴν ἄκτιστον, εἶναι ὑπεράνω πάσης μεθέξεως. Κατ’ αὐτὸν λοιπὸν κτιστὸν εἶναι καὶ τὸ θειότατον φῶς, ἀφοῦ καὶ ὀνομάζεται κάπως τοῦτο· ἡ δὲ θεία φύσις εἶναι καθ’ ὁλοκληρίαν ἀνώνυμος ὡς ὑπερώνυμος.

6. Ἀφοῦ λοιπὸν ἡμεῖς λέγομεν αὐτὰ καὶ τὰ τοιαῦτα πρὸς τὰ δυσσεβῆ συγγράμματα καὶ κηρύγματα τοῦ Βαρλαάμ, πρέπει οὗτος εἰς τὸ ἑξῆς μανθάνων τὴν ἀλήθειαν νὰ ἀποβάλῃ τὴν δυσσεβῆ γνώμην. Μὲ πόσην χαράν, θὰ εἴπης! Γνωρίζεις καλῶς ὅτι καὶ πρὸ τῆς συντάξεως τῶν Ἐλέγχων ὑπεμείναμεν πολὺν χρόνον, διὰ νὰ τὸν ὁδηγήσωμεν εἰς τὴν εὐσέβειαν. Αὐτὸς δὲ μὴ ὑποχωρῶν οὔτε εἰς τοὺς Ἐλέγχους, ὅπως οὔτε εἰς τοὺς προτρεπτικοὺς καὶ παρακλητικοὺς λόγους προηγουμένως⁵⁵, ἀποφαινόμενος ἐντονώτερον, ὡς ἐνόμιζε, κτιστὸν τὸ θειότατον φῶς καὶ πᾶσαν θείαν δύναμιν καὶ ἐνέργειαν, συνέλεξε καὶ συνέθεσεν ἀπὸ τὰ παρ’ ἡμῶν προτεινόμενα πατερικὰ ὑπὲρ τούτων λόγια εναντίον ἡμῶν, μᾶλλον δὲ ἐναντίον τῶν ἰδίων τῶν ἱερῶν πατέρων, τὴν «ὑπερκειμένην καὶ ὑφειμένην θεότητα» καὶ διακηρύσσων ταύτην παντοῦ, ἐξεγείρει ἐκείνους οἱ ὁποῖοι ἀκούουν τοὺς λόγους μας ἀνεξετάστως καὶ τοὺς πείθει, ἀποφεύγοντες τὸ δῆθεν ἄτοπον, νὰ λέγουν κτιστὸν ἐκεῖνο τὸ φῶς καὶ πᾶσαν δύναμιν Θεοῦ καὶ ἐνέργειαν διαφέρουσαν ὁπωσδήποτε τῆς θείας οὐσίας, διὰ νὰ μὴ περιπέσουν καὶ αὐτοὶ εἰς τὴν τοιαύτην διθεΐαν. «Διότι», λέγει, «ἐὰν καὶ τὸ φῶς εἶναι ἄκτιστον, τὸ αἰτιατὸν καὶ μεθεκτὸν καὶ γενόμενον ὁρατὸν ἐπὶ τοῦ ὅρους, προσαγορεύεται ὁπωσδήποτε θεότης, καὶ ἐπίσης ἡ ὑπὲρ πᾶσαν αἰτίαν καὶ μέθεξιν, ὁρασιν καὶ κατάληψιν, ἐπωνυμίαν καὶ ἔκφανσιν, φύσις τοῦ Θεοῦ, πῶς θὰ εἶναι μία, ἀλλ’ ὄχι δύο ἄκτιστοι θεότητες, ὑπερκειμένη καὶ ὑφειμένη»⁵⁶; Μὴ ἀντιλαμβανόμενος ὁ ταλαίπωρος ὅτι, ἂν τὸ θεῖον φῶς καὶ πᾶσα θεία ἐνέργεια διαφέρουσα τῆς θείας οὐσίας εἶναι κτίσμα, καθὼς λέγει αὐτός, τότε εἶναι μᾶλλον ἀδύνατον νὰ εἶναι μία θεότης. Διότι καμμία ἄκτιστος θεότης δὲν θὰ ὑπάρχῃ, ἀφοῦ κτιστὴ εἶναι καὶ ἡ φύσις ἐκείνη τῆς ὁποίας ή ἐνέργεια εἶναι κτιστή.

7. Ἀλλὰ δὲν εἶναι ἐπίσης δυνατὸν νὰ συνδυασθοῦν εἰς μίαν θεότητα τὸ ἄκτιστον καὶ τὰ κτιστά. Ἀπὸ ὅσα λοιπὸν λέγει αὐτός, γίνονται δύο κυρίως θεότητες τοῦ Θεοῦ, ἡ μὲν μία ὑπερκειμένη κατὰ πάντα τρόπον καὶ πάντοτε ὡς ἄκτιστος θεότης, ἡ δὲ ἄλλη ὑφειμένη καὶ διηρημένη κατὰ πάντα τρόπον καὶ πάντοτε ὡς κτιστὴ θεότης. Εἰς ἄκτιστον ὅμως οὐσίαν καὶ φυσικὴν δύναμιν καὶ θέλησιν καὶ λαμπρότητα καὶ ἐνέργειαν μία θεότης ὑπάρχει, ἀπὸ ὅπου τὰ φυσικὰ προσόντα ἔχουν τὴν ἀδιάσπαστον ἕνωσιν πρὸς τὴν κατάλληλον φύσιν καὶ κατὰ τὸ ἄκτιστον εἶναι ἓν καὶ ἴσον καὶ ἁπλοῦν. Πράγματι τὸ μὴ ἔχον φυσικὴν δύναμιν καὶ ἐνέργειαν δὲν εἶναι ἁπλοῦν, ἀλλὰ μὴ ὄν· καὶ κατὰ τὰ αἴτιον καὶ αἰτιατόν, μεθεκτὸν καὶ ἀμέθεκτον, χαρακτηρίζον καὶ χαρακτηριζόμενον, καὶ κατὰ τὸ ὑπερκείμενον καὶ ὑποκείμενον τὰ τοιαῦτα, δὲν ἐμποδίζουν κατὰ τίποτε εἰς τὸ νὰ εἶναι εἷς καὶ ἁπλοῦς ὁ Θεός, ἔχων μίαν καὶ ἴσην καὶ ἀπλῆν θεότητα.

8. Διότι καὶ ὁ Πατὴρ εἶναι ἀνώτερος τοῦ Υἱοῦ κατὰ τὸ αἴτιον καὶ διὰ τὸ ἀνθρώπινον τοῦ Υἱοῦ, κατὰ δὲ τὰν μέγαν Βασίλειον καὶ τὸν θεῖον Κύριλλον τὸ Πνεῦμα εἰς τὴν τάξιν καὶ τὸ ἀξίωμα κατ’ αὐτὴν εἶναι κατώτερον τοῦ Υἱοῦ, ὡς χορηγούμενον δι’ αὐτοῦ, φύσει δὲ δὲν εἶναι δεύτερον, ὅπως ἐφλυάρησε πρῶτος ὁ Εὐνόμιος, ἀλλ’ ἴσον· διότι, ὅπως ὁ Υἱὸς εἶναι κύριος, οὕτω καὶ τὸ Πνεῦμα εἶναι κύριον, ἀλλὰ ταῦτα εἶναι εἷς Θεὸς εἰς μίαν θεότητα ἁπλῆν καὶ ἴσην. Ἐπομένως τὸ κατὰ τὴν τάξιν καὶ τὰ αἴτιον ὑπερέχον ἐπὶ τῆς οὐσίας, τῆς δυνάμεως, τῆς ἐνεργείας, τῆς θελήσεως καὶ τῶν τοιούτων, τὰ ὁποῖα ὅλα εἶναι ἄκτιστα, δὲν προσκρούει εἰς τὴν μίαν θεότητα. Διότι ταῦτα εἶναι ἡ μία θεότης τῶν τριῶν προσκυνητῶν προσώπων, ἡ οὐσία, ἡ θέλησις, ἡ δύναμις, ἡ ἐνέργεια καὶ τὰ τοιαῦτα, ὄχι καθ’ ὅσον εἶναι ἐν καὶ ἐντελῶς ἀδιάφορα πρὸς ἄλληλα καὶ οὐσία μόνον ὅλα (διότι τοῦτο εἶναι δοξασία τῆς παραφροσύνης τοῦ Βαρλαάμ), ἀλλὰ καθὼς θεωροῦνται ἐνιαίως καὶ ἀπαραλλάκτως εἰς τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα.

9. Διὸ καὶ ὁ μέγας Ἀθανάσιος συλλαβὼν ὅλα τὰ περὶ τὴν οὐσίαν καὶ ἀριθμήσας λέγει, «δὲν λέγεται ἕκαστον αὐτῶν οὐσία, ἀλλὰ περὶ τὴν οὐσίαν, τὰ ὁποῖα λέγονται καὶ ἄθροισμα καὶ πλήρωμα θεότητος κατὰ τὴν Γραφήν, θεωρούμενα καί θεολογούμενα ἐξ ἴσου εἰς ἑκάστην τῶν ἁγίων ὑποστάσεων»⁵⁷. Αὐτὰ εἶναι ἡ παρὰ τῶν εὐσεβῶν πρεσβευομένη μία καὶ ἁπλῆ καὶ μόνη ἄκτιστος θεότης. Ὁ δὲ λέγων μόνην ἄκτιστον θεότητα τὴν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ ἀκρωτηριάζει τὴν θεότητα, μᾶλλον δέ, ὅπως ἔχει ἀποδειχθῆ προηγουμένως, καὶ τὴν ἀναιρεῖ τελείως. Ὁ δὲ ἰσχυριζόμενος ὅτι ἡ ἄκτιστος οὐσία καὶ δύναμις καὶ θέλησις καὶ ἐνέργεια εἶναι ἐντελῶς ἀδιάφορα δὲν διαφέρει κατὰ τίποτε ἀπὸ τὸν ἀκρωτηριάζοντα καὶ ἀναιροῦντα, ἀπεργαζόμενος τὸ ἴδιον αὐτὸ πρᾶγμα διὰ τῆς ἀσεβοῦς συγχωνεύσεως˙ διότι ὅλα τὰ τοιαῦτα μεταποιούμενα εἰς ἄλληλα προχωροῦν δι’ ἀλλήλων πρὸς τὸ μὴ ὄν. Ὁ δὲ ἀποδεχόμενος ὅτι μόνη ἄκτιστος εἶναι ἡ οὐσία, ἡ δὲ οὕτω διαφέρουσα ταύτης δύναμις καὶ θέλησις καὶ ἐνέργεια εἶναι κτιστή, διχοτομεῖ τὴν μίαν θεότητα εἰς κτιστὰ καὶ ἄκτιστα, διχοτομούμενος αὐτὸς ὁ ἴδιος καὶ ἀποκοπτόμενος ἀπὸ τὴν θείαν χάριν καὶ τελείως ἀποσπώμενος ἀπὸ τοὺς εὐσεβεῖς, ὄχι ὀλιγώτερον ἀπὸ τὸν Ἄρειον καὶ Εὐνόμιον καὶ Μακεδόνιον, ἂν ὄχι καὶ περισσότερον. Ἑπομένως οἱ προτιμήσαντες νὰ ὀρθοτομοῦν τὸν λόγον τῆς ἀληθείας μὲ σύνεσιν πρέπει νὰ δέχωνται ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν τὴν ὑπεροχὴν τῆς θείας οὐσίας ἔναντι τῶν θείων ἐνεργειῶν, καθ’ ὅσον ἀπὸ αὐτὴν δεικνύεται ἡ διαφορὰ πρὸς ἄλληλα, ἀφ’ ἑτέρου δὲ τὸ ἄκτιστον τῶν θείων ἐνεργειῶν, ἔστω καὶ ἂν διαφέρουν, καθ’ ὅσον ἀπὸ αὐτὸ δεικνύεται τὸ ἐνιαῖον τῆς θεότητος· διότι ἐκτὸς τοῦ ἑνὸς Θεοῦ τίποτε δὲν ὑπάρχει ἄκτιστον.

10. Πρέπει δὲ τώρα νὰ προβάλωμεν ὀλίγα ἐκ πολλῶν ρητὰ τῶν ἁγίων, ἀπὸ τὰ ὁποῖα καταδεικνύεται πολὺ εὐσεβῶς ἡ ὑπεροχὴ τῆς ἀκτίστου οὐσίας ἔναντι τῆς ἀκτίστου ἐνεργείας, καὶ μάλιστα ἀπὸ τὰ τοῦ μεγάλου Διονυσίου, ἀπὸ τὸν ὁποῖον πρῶτον σχεδὸν ἐμυήθη ἡ Ἐκκλησία τὰ στοιχεῖα τῆς θεολογίας. Ἐπιθυμῶν λοιπὸν ὁ μέγας αὐτὸς νὰ ἐξυμνήσῃ τὴν ἀποκαλυπτικὴν οὐσιωνυμίαν, λέγει, «τόσον ἂς ὑπομνήσωμεν, ὅτι σκοπὸς τοῦ λόγου δὲν εἶναι νὰ ἐκφαίνῃ τὴν ὑπερούσιον οὐσίαν κατὰ τί εἶναι ὑπερούσιος (διότι τοῦτο εἶναι ἄρρητον καὶ ἄγνωστον καὶ ἐντελῶς ἀνέκφαντον καὶ ὑπερβαῖνον τὴν ἰδίαν τὴν ἔνωσιν), ἀλλὰ νὰ ὑμνήσῃ τὴν οὐσιοποιὸν πρόοδον τὴς θεαρχικὴς οὐσιαρχίας εἰς ὅλα τὰ ὄντα»⁵⁸. Ἡ μὲν ἕνωσις λοιπὸν τὴν ὁποίαν μὲ θαυμασμὸν ἐμνημόνευσε τώρα ὁ θεοφάντωρ, εἶναι ἡ θέωσις κατὰ τὴν ὁποίαν, ὅπως λέγει αὐτὸς εἰς τὴν ἀρχὴν τὴς πραγματείας Περὶ Θείων ὀνομάτων, «συναπτόμεθα μὲ τὰ ἄφθεγκτα καὶ ἄγνωστα ἀφθέγκτως καὶ ἀγνώστως κατὰ τὴν ἀνωτέραν ἕνωσιν τὴς ἰδικής μας οὐσίας καὶ ἐνεργείας»⁵⁹. Περὶ αὐτὴς λοιπὸν θὰ γίνῃ ἀποσαφήνισις καθὼς προχωρεῖ ὁ λόγος. Ἐδῶ δὲ εἶναι ὁλοφάνερον ὅτι ὄχι μόνον ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἡ ὑπερέχουσα μαζὶ μὲ ὅλα τὰ ἄλλα καὶ τῆς οὐσιοποιοῦ προόδου, ἀλλὰ καὶ ἡ ὑπερεχομένη αύτὴ πρόοδος τοῦ Θεοῦ, ἐπειδὴ εἶναι οὐσιοποιός, εἶναι ἄκτιστος· διότι τὸ ποιητικὸν καὶ δημιουργικόν, καὶ μάλιστα ὅλων γενικῶς τῶν ὄντων, πῶς θὰ ἦτο δημιούργημα καὶ ποίημα καὶ ἓν τῶν κτιστῶν ὄντων;

11. Μετ’ ὀλίγα δὲ πάλιν λέγει ὁ ἴδιος, «ὁ λόγος δὲν ἐπιδιώκει νὰ ἐκφράσῃ τὴν αὐτοϋπερούσιον ἀγαθότητα καὶ οὐσίαν καὶ ζωὴν καὶ σοφίαν τῆς αὐτοϋπερουσίου θεότητος, τὴν ὑπὲρ πᾶσαν ἀγαθότητα καὶ θεότητα καὶ οὐσίαν καὶ σοφίαν καὶ ζωήν, ὑπερκειμένην εἰς ἀποκρύφους χώρους, ὅπως λέγουν τὰ λόγια, ἀλλὰ τὴν φανερωμένην ἀγαθοποιὸν πρόνοιαν»⁶⁰· εἰς αὐτὴν δὲ τὴν πρόνοιαν ἀφιερώνει καὶ ἐδῶ θεοπρεπεστάτους ὕμνους. Εἰς τὸ ἑνδέκατον δὲ κεφάλαιον ὀνομάζει ταύτην καὶ θεότητα γράφων· «θεότητα λέγομεν ὑπὸ ἄποψιν ἀρχικὴν καὶ θεϊκὴν καὶ αἰτιατὴν τὴν μίαν ὑπεράρχιον καὶ ὑπερούσιον ἀρχὴν καὶ αἰτίαν ὅλων· ὑπὸ ἄποψιν δὲ μεθέξεως τὴν ἐκβαλλομένην ἀπὸ τὸν ἀμέθεκτον Θεὸν προνοητικὴν δύναμιν, τὴν αὐτοθέωσιν, εἰς τὴν ὁποίαν τὰ μετέχοντα εἶναι καὶ λέγονται ἔνθεα»⁶¹. Ἆρά γε λοιπὸν ἡ ἀνέκφραστος καὶ ὑπεράρχιος οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἡ ὑπερέχουσα ἀπὸ αὐτὴν τὴν πρόνοιαν κατὰ τὸ ἄφραστον καὶ ἀμέθεκτον καὶ ἀνέκφαντον καὶ ἀναίτιον, εἶναι μόνη ἄκτιστος; Ἢ καὶ ἡ ὑπερεχομένη ἀπὸ τὴν οὐσίαν ἐκείνην ὡς αἰτίαν προνοία, ὀνομαζομένη καὶ αὐτὴ θεότης, ὡς μὴ εὑρισκομένη καὶ αὐτὴ ἐκτὸς τοῦ πληρώματος τῆς μιᾶς θεότητος, εἶναι ἄκτιστος; Εἶναι ὁλοφάνερον ὅτι καὶ αὐτὴ εἶναι ἄκτιστος· διότι καθιστᾷ ἔνθεα τὰ δεκτικὰ θεώσεως, καθ’ ὅσον αὕτη δὲν εἶναι ἐκτὸς τοῦ ἑνὸς Θεοῦ, καὶ ταῦτα μὲ τὴν μετοχὴν εἰς αὐτὴν καθίστανται ἔνθεα, καθ’ ὅσον αὕτη δὲν ἔχει ἐκ μετοχῆς τὸ νὰ τελῇ θεῖα, ἐπειδὴ εἶναι αὐτοθέωσις.

12. Ἀλλὰ καὶ εἰς τὸ δωδέκατον κεφάλαιον, ἀφοῦ εἶπε, «θεότης εἶναι ἡ πρόνοια ἡ ὁποία θεᾶται τὰ πάντα», καὶ ἀφοῦ ἐξύμνησε ταύτην καὶ ἐδῶ θείως, ἔπειτα λέγει «ὅτι ἀπὸ τὴν ὑπερέχουσαν καὶ ὑπερκειμένην ἁπλουστάτην ἁγιότητα καὶ κυριότητα καὶ βασιλείαν καὶ θεότητα προέρχεται πᾶσα ἀγαθὴ πρόνοια, θεωρὸς καὶ συνοχικὴ τῶν προνοουμένων, προσφέρουσαν ἑαυτὴν ἀγαθοπρεπῶς πρὸς ἐκθέωσιν τῶν ἐπιστρεψάντων»⁶². Ἡ ἀγαθὴ πρόνοια, ἡ ἀπὸ τὴν ὑπερκειμένην λοιπὸν καὶ ὑπερέχουσαν καὶ ἁπλουστάτην ἁγιότητα καὶ κυριότητα καὶ βασιλείαν καὶ θεότητα (δηλαδὴ τὴν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ˙ διότι ἐκείνη εἶναι ἡ ἁπλουστάτη, ὡς ἐντελῶς ἀμέριστος, καὶ λόγῳ τοῦ ὅτι καθ’ ἑαυτὴν εἶναι ὑπερώνυμος καὶ ἀνώνυμος καθ’ ὑπεροχὴν ὀνομάζεται ἀπὸ ὅλας τὰς ἐνεργείας της), ἡ ἀπὸ ἐκείνην λοιπὸν ἀγαθὴ πρόνοια καὶ θεότης ὀνομαζομένη ὡς ἔφορος τῶν πάντων καὶ θεωρὸς τῶν πάντων, τί ἄλλο εἶναι παρὰ ἐνέργεια θεοῦ, ἀλλ᾿ ὄχι οὐσία, καθ’ ὅσον μὲ τὸ νὰ προέρχεται ἀπὸ ἐκείνην διαφέρει τῆς οὐσίας ἐκείνης καὶ ὑπερβάλλεται ἀπὸ ἐκείνην ὡς αἰτίαν καὶ ὑπερώνυμον; Πῶς λοιπὸν δὲν εἶναι ἄκτιστος αὐτὴ ἡ ἐξ ἐκείνης πρόνοια, ἀφοῦ εἶναι θεωρὸς καὶ συνοχικὴ τῶν προνοουμένων, καὶ μάλιστα προσφέρουσα ἑαυτὴν ἀγαθοπρεπῶς πρὸς ἐκθέωσιν τῶν ἐπιστρεψάντων;

13. Ἀλλά βεβαίως, ἀφοῦ ἔδειξεν ὅτι αὕτη εἶναι καὶ μεθεκτή, ἤτοι μετοχή, ὅπως τὴν ὀνομάζει καὶ ὁ ἴδιος εἰς πολλὰ σημεῖα τῶν πραγματειῶν του (διότι λέγει «προσφέρουσαν ἑαυτὴν ἀγαθοπρεπῶς»), εἰς τὴν συνέχειαν προσέθεσεν ἀμέσως˙ «ἐπειδὴ δὲ ὁ αἴτιος πάντων εἶναι ὑπερπλήρης, κατὰ μίαν ὑπερέχουσαν ὅλων ὑπερβολὴν ὑμνεῖται ὡς ἅγιος ἁγίων, κατὰ ὑπερβλύζουσαν αἰτίαν καὶ ὑπερβατικὴν ὑπεροχήν, ὅπως θὰ ἔλεγε κανείς , ὅσον τὰ ὄντα ἅγια ἢ κύρια ἢ θεία ἢ βασιλικὰ ὑπερέχουν τῶν οὐκ ἄντων, καὶ ἐπίσης αἱ αὐτομετοχαὶ τῶν μετεχόντων, τόσον εἶναι ὑπερβατικὸς ὅλων, καὶ τῶν μετεχόντων καὶ τῶν μετοχῶν, ὁ ἀμέθεκτος αἴτιος»⁶³, δηλαδὴ κατ’ οὐσίαν. Ἆρά γε λοιπὸν αὐταὶ αἱ ὑπερεχόμεναι αὐτομετοχαὶ ἀπὸ τὸ ἀμέθεκτον αἴτιον, εἰς τὰς ὁποίας ἀνήκει καὶ πᾶσα ἀγαθὴ πρόνοια ὡς συνεκτικὴ καὶ θεωρὸς τῶν προνοουμένων καὶ ἐκθεωτικὴ τῶν πρὸς αὐτὴν ἐπιστρεψάντων, ὀνομαζομένη θεότης, εἶναι κτίσματα, διότι ὑπερέχονται ἀπὸ τὸ ἀμέθεκτον αἴτιον ὡς αἴτιον, ὅπως μᾶς ἐδίδαξεν οὗτος ὁ οὐρανόφρων, ἀφοῦ εἶπεν ὅτι τὸ ἀμέθεκτον αἴτιον εἶναι ὑπερβατικόν, ὄχι μόνον τῶν μετεχόντων, δηλαδὴ καὶ τῶν ἄλλων καὶ τῶν θεωμένων, ἀλλὰ καὶ τῶν μετοχών, δηλαδὴ καὶ αὐτῆς τῆς ἐκθεωτικῆς προνοίας τῶν παρομοίων, κατὰ ὑπερβλύζουσαν αἰτίαν καὶ ὑπερβατικὴν ὑπεροχήν; Καὶ πῶς θὰ εἶναι κτιστὰ τὰ μὴ ἔχοντα τὴν ὕπαρξιν διὰ μετοχῆς καὶ ὑπερέχοντα ὅλων τῶν μετεχόντων;

14. Ὅτι δὲ καμμία ἀπὸ τὰς ἀκτίστους καὶ θείας αὐτὰς ἐνεργείας εἶναι οὐσία, ὑπέδειξεν ὁ ἴδιος θεοφάντωρ εἰς τὸ προηγούμενον κεφάλαιον φανερῶς εἰπών˙ «δὲν λέγομεν ὅτι τὸ αὐτοεῖναι εἶναι οὐσία θεία ἢ ἀγγελική, ἀλλὰ αὐτοεῖναι καὶ αὐτοζωὴν καὶ αὐτοθεότητα, καὶ δυνάμεις τοῦ Θεοῦ, τὴν αὐτοουσίωσιν, αὐτοζώωσιν, αὐτοθέωσιν»⁶⁴. Αὐτὴν τὴν ὑπερβατικὴν καὶ ὑπερβάλλουσαν κατ’ οὐσίαν ὑπεροχὴν τοῦ Θεοῦ ἔναντι τῶν ἀκτίστων ἐνεργειῶν ὁ εἰς ὅλα μέγας καὶ ὑψηλὸς Διονύσιος καὶ ὄχι ὀλιγώτερον ἀκριβὴς γνώστης ἀπὸ ὅσον μέγας εἰς τὰ θεῖα, ὑμνεῖ εἰς ὅλην τὴν πραγματείαν Περὶ τῶν θείων ὀνομάτων, καθιστῶν καὶ αὐτὸ τοῦτο ὑπόθεσιν τοῦ λόγου πλὴν τῆς διακρίσεως τοῦ Θεοῦ κατὰ τὰς θείας ένεργείας. Ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸν θεραπευτὴν Γάϊον γράφων, ὅταν αὐτὸς ἠρώτησε πῶς ὁ ἐπέκεινα πάντων εἶναι καὶ ὑπὲρ θεαρχίαν καὶ ὑπὲρ ἀγαθαρχίαν, λέγει, «ἐὰν ἐννοήσῃς τὸ πρᾶγμα αὐτὸ τοῦ ἀγαθοποιοῦ καὶ θεοποιοῦ δώρου τῆς οὕτω λεγομένης θεότητος ὡς θεότητα καὶ ἀγαθότητα, καθ’ ὅσον ὁ ὑπεράρχιος πάσης ἀρχῆς εἶναι ἐπέκεινα θεαρχίας καὶ ἀγαθαρχίας»⁶⁵. Καὶ εἰς τὸ περὶ θείας εἰρήνης κεφάλαιον, καθὼς τελειώνει, προβάλλει ὅλους τοὺς θείους ἡμῶν ἱεροδιδασκάλους νὰ λέγουν ἀκριβῶς αὐτὸ τὸ πρᾶγμα⁶⁶.

15. Ἄρα ὑπάρχει θεότης ὑφειμένη κατὰ τοὺς θεοσόφους θεολόγους, ὅπως εἶπε καὶ ἐδῶ ὁ μέγας Διονύσιος, ἡ θέωσις, ὑπάρχουσα δῶρον τῆς ὑπερκειμένης οὐσίας τοῦ Θεοῦ. Καὶ ματαίως τώρα ὁ Βαρλαὰμ διαδίδει παντοῦ εἰς βάρος μας ὅτι ἀσπαζόμεθὰ δῆθεν τὴν διθεΐαν, ἐνῷ εἶναι φανερὸν ὅτι καθιστᾷ τοῦτο διαβόητον ἐναντίον τῶν ἀνεπιλήπτων θεολόγων, διατεινόμενος αὐτὸς ὅτι τοῦτο τὸ θεῖον δῶρον εἶναι κτιστὸν καὶ ὅτι οὕτω μία μόνον εἶναι ἄκτιστος θεότης, ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ. Διασπάσας λοιπὸν μὲ αὐτὸν τὸν τρόπον τὸν Θεὸν εἰς κτιστὰ καὶ ἄκτιστα, ἔπειτα περιπαίζει τοὺς εὐσεβῶς δεχομένους αὐτὸν ἄκτιστον καὶ κατ’ ἐνέργειαν. Διότι τὸ θεοποιὸν δῶρον τοῦ Θεοῦ εἶναι ἐνέργεια αὐτοῦ, τὴν ὁποίαν εἰς πολλὰ σημεῖα ὀνομάζουν θεότητα καὶ ὁ μέγας Διονύσιος καὶ ὅλοι οἱ ἄλλοι θεολόγοι, ἰσχυριζόμενοι ὅτι τὸ ὄνομα θεότης ἁρμόζει περισσότερον εἰς τὴν θείαν ἐνέργειαν παρὰ εἰς τὴν θείαν οὐσίαν· διότι καὶ ὁ Ἠσαΐας προτιμὰ νὰ καλῇ πνεύματα τὰς ἐνεργείας τοῦ Πνεύματος κατὰ τὸν θεολόγον Γρηγόριον⁶⁷. Ὅπως λοιπὸν ὁ προφήτης μὲ τὸ νὰ καλέσῃ ἑπτὰ πνεύματα τὰς ἐνεργείας τοῦ Πνεύματος δὲν ἔθιξε τὴν ἐνότητα τοῦ Πνεύματος, οὕτω, ὅπως ἀπεδείχθη ἀνωτέρω, καὶ ἡ πρόνοια καλεῖται μὲ τὴν ἐπωνυμίαν τῆς θεότητος ἀπὸ τοὺς ἁγίους, ἐνῷ εἶναι ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ, καὶ ἡ θεατικὴ δύναμις καὶ ἡ θεοποιὸς χάρις τοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ ἡ θέωσις, καὶ ἡ ἑνότης τῆς θεότητος δὲν ἀναιρεῖται. Αἱ δὲ δυνάμεις καὶ αἱ ἐνέργειαι τοῦ Θεοῦ, ὅπως καὶ αὐτὸ ἀπεδείχθη ἀνωτέρω, εἶναι ἄκτιστοι˙ ἑπομένως ἡ θεοποιὸς χάρις τοῦ Θεοῦ δὲν καλεῖται μόνον θεότης, ἀλλὰ καὶ εἶναι ἄκτιστος κατὰ τοὺς θεοσόφους θεολόγους. Διότι, ἀκόμη καὶ ἂν ὁ μέγας εἰς τὴν συνέχειαν τὴν προσηγόρευσε σχέσιν⁶⁸, ἀλλὰ σχέσιν τοῦ Θεοῦ πρὸς τοὺς θεωμένους˙ διότι τοιαύτη εἶναι καὶ ἡ θεία πρόνοια καὶ ἡ θεατικὴ δύναμις. Καλέσας δὲ αὐτὴν ἐπιπροσθέτως μίμημα, προσέθεσε τὸ ἀμίμητον καὶ εἶπεν ὅτι αὕτη εἶναι ἀρχὴ τῶν θεουμένων καὶ θεαρχία καὶ ἀγαθαρχία, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἀνήκει μόνον εἰς τὸν Θεόν, καὶ τὴν προσωνόμασε θεοποιόν, ἀλλ᾿ ὄχι θεοποιημένην, διὰ νὰ δείξῃ ὅτι εἶναι ἄκτιστος.

16. Ὅτι δὲ ἡ θεοποιὸς χάρις, ἡ ἰδία ἡ θέωσις, εἶναι ἄκτιστος, θὰ τὰ ἐξαγγείλῃ καὶ ὁ θεῖος Μάξιμος σαφῶς γράφων˙ «τοῦτο εἶναι τὸ Εὕαγγέλιον τοῦ Θεοῦ˙ πρεσβεία τοῦ Θεοῦ πρὸς ἀνθρώπους δι’ Υἱοῦ σαρκωθέντος καὶ χαρίζοντος ὡς μισθὸν εἰς τοὺς πειθομένους εἰς αὐτὸν τὴν ἀγέννητον θέωσιν»⁶⁹. Καὶ πάλιν, «ἡ θεία χάρις μένει ἀκατάληπτος καὶ κατὰ τὴν μέθεξιν ἐκείνων οἱ ὁποῖοι ἀπολαύουν αὐτῆς, διότι ὡς ἀγέννητος ἔχει κατὰ φύσιν τὴν ἀπειρίαν»⁷⁰. Καὶ πάλιν, «δοκιμάζομεν τὴν θέωσιν κατὰ χάριν, ὡς εὑρισκομένην ὑπὲρ φύσιν, ἀλλὰ δὲν τὴν πράττομεν»⁷¹. Καὶ πάλιν, «ἐκ φύσεως εἶναι μόνον τῆς θείας χάριτος ἰδιότης τοῦτο, τὸ νὰ χαρίζῃ εἰς τὰ ὄντα τὴν θέωσιν κατ’ ἀναλογίαν, λαμπρύνουσα τὴν φύσιν μὲ τὸ ὑπὲρ φύσιν φῶς καὶ ἀναβιβάζουσα αὐτὴν ὑπεράνω τῶν οἰκείων ὅρων κατὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆς δόξης»⁷². Διὰ τοῦτο λέγει ὁ μέγας Βασίλειος˙ «τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐξέχεεν ἐπάνω εἰς ἡμᾶς ὁ Θεὸς πλουσίως διὰ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐξέχεε δὲν ἔκτισεν, ἐχάρισε δὲν ἐδημιούργησεν, ἔδωσε δὲν κατεσκεύασεν»⁷³. Τί λοιπὸν ἐξέχεε καὶ ἐχάρισε καὶ ἔδωσεν εἰς ἡμᾶς ὁ Θεὸς διὰ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ; Ἆρά γε τὴν οὐσίαν ἢ τὴν χάριν τοῦ ἁγίου Πνεύματος; Τὴν θεοποιὸν χάριν πάντως, ὅπως λέγει ὁ Χρυσόστομος θεολόγος Ἰωάννης, ὅτι «δὲν ἐκχέεται ὁ Θεός, ἀλλ’ ἡ χάρις»⁷⁴. Διότι δι’ αὐτῆς γνωρίζεται καὶ δεικνύεται ἡ φύσις τοῦ Πνεύματος ὅτι εἶναι ἄκτιστος, μὴ ἔχουσα καθ’ ἑαυτὴν καμμίαν ἐκδήλωσιν. Σαφῶς λοιπὸν ἡ χάρις αὐτὴ εἶναι ἄκτιστος, καὶ τόσον σαφῶς, ὥστε καὶ τὸ ἀποτέλεσμά της, δηλαδὴ ἕκαστον τῶν θείως κεχαριτωμένων καὶ θεωμένων, λέγω ἄναρχον, ἀΐδιον, ἀτελεύτητον, καλεῖται κατ’ αὐτὴν ἄκτιστον. Διότι κατὰ τὸν θεῖον Μάξιμον «ὁ Λόγος τοῦ πάντοτε εὖ εἶναι φθάνει κατὰ χάριν εἰς τοὺς ἀξίους φέρων μαζὶ τὸν Θεόν, τὸν κατὰ φύσιν ἀνώτερον πάσης ἀρχῆς καὶ τέλους, τὸν καθιστῶντα τοὺς ἔχοντας ἀρχὴν καὶ τέλος κατὰ φύσιν ἀνάρχους κατὰ χάριν καὶ ἀτελευτήτους»⁷⁵. Οὕτω καὶ ὁ μέγας Παῦλος, μὴ ζῶν πλέον τὴν ἔγχρονον ζωήν, ἀλλὰ «τὴν θείαν καὶ ἀΐδιον τοῦ ἐνοικήσαντος Λόγου»⁷⁶, ἔγινε κατὰ χάριν ἄναρχος καὶ ἀτελεύτητος, καὶ ὁ Μελχισεδὲκ «δὲν εἶχεν οὔτε ἀρχὴν ἡμερῶν οὔτε τέλος»⁷⁷, ὄχι ἐξ αἰτίας τῆς κτιστῆς φύσεως, διὰ τῆς ὁποίας ἤρχισε καὶ ἐτελείωσε τὴν ὕπαρξίν του, ἀλλὰ ἐξ αἰτίας τῆς θείας καὶ ἀκτίστου χάριτος, ἡ ὁποία εἶναι διαπαντὸς ὑπὲρ πᾶσαν φύσιν καὶ χρόνον ἐκ τοῦ πάντοτε ὑπάρχοντος Θεοῦ. Κτιστὸς λοιπὸν ἦτο ὁ Παῦλος μόνον μέχρις ὅτου ἔζη τὴν κατὰ πρόσταγμα Θεοῦ γενομένην ἐξ οὐκ ὄντων ζωήν˙ ὅταν δὲ δὲν ἔζη αὐτήν, ἀλλὰ τὴν ἐπιγενομένην διὰ τῆς ἐνοικήσεως τοῦ Θεοῦ, ἔγινεν ἄκτιστος κατὰ τὴν χάριν, καθὼς ὁ Μελχισεδὲκ καὶ πᾶς ὅστις ἀπέκτησε μέσα του ζῶντα καὶ ἐνεργοῦντα μόνον τὸν Λόγον τοῦ Θεοῦ.

17. Αὐτὰ λοιπὸν λέγει καὶ ὁ μέγας Βασίλειος, ὅτι «τὸ ὑπὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος κινηθὲν μὲ ἀΐδιον κίνησιν ζῶον ἔγινεν ἅγιον˙ ἔλαβε δὲ ὁ ἄνθρωπος, ὅταν εἰσοικίσθη εἰς αὐτὸν τὸ Πνεῦμα, ἀξίωμα προφήτου, ἀποστόλου, ἀγγέλου, Θεοῦ, ἐνῷ προηγουμένως ἦτο γῆ καὶ στάκτη»⁷⁸. Καὶ πάλιν λέγει ὅτι «γίνεται κοινωνὸς τῆς χάριτος τοῦ Χριστοῦ διὰ Πνεύματος ἁγίου, καθίσταται τέκνον φωτός, μετέχει τῆς ἀϊδίου δόξης»⁷⁹. Ὁ δὲ θείος Γρηγόριος Νύσσης λέγει «ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐξέρχεται ἀπὸ τὴν φύσιν του γινόμενος ἀθάνατος ἐκ θνητοῦ καὶ ἄφθαρτος ἐκ φθαρτοῦ καὶ ἀΐδιος ἐκ προσκαίρου, καὶ τελικῶς Θεὸς ἐξ ἀνθρώπου˙ διότι ὁ καταξιωθεὶς νὰ γίνῃ υἱὸς Θεοῦ πάντως θὰ ἔχῃ μέσα του τὸ ἀξίωμα τοῦ Πατρός»⁸⁰. Τοιοῦτοι λοιπὸν εἶναι ὅλοι οἱ θεοειδεῖς κατὰ τὴν χάριν, ὡσὰν θεοί. Αὐτὴ δὲ ἡ χάρις δὲν εἶναι ἄκτιστος κατὰ χάριν (διότι θὰ ὑπάρχῃ χάρις χάριτος καὶ αὐτῆς πάλιν ἄλλη καὶ τοῦτο δὲν θὰ σταθῇ προχωρῶν ἐπ᾿ ἄπειρον)· ἄκτιστος λοιπὸν πραγματικῶς εἶναι ἡ χάρις. Πρέπει πράγματι νὰ ἀφήσωμεν τὸν κενόφρονα νὰ φλυαρῇ, λέγων ὅτι ἡ χάρις αὐτὴ εἶναι φυσικὴ μίμησις, ἐπειδὴ πολλαὶ καὶ δειναὶ αἱρέσεις γεννώνται καὶ ἀπὸ αὐτό, κατὰ τὸν θεῖον δὲ Μάξιμον «κανὲν γενητὸν δὲν εἶναι φύσει ποιητικὸν θεώσεως καὶ κατὰ κανένα τρόπον ἡ θέωσις δὲν εἶναι κατόρθωμα τῆς κατὰ φύσιν δυνάμεως»⁸¹. Σὺ πάντως φύλαττέ μου αὐτὴν τὴν καλὴν παρακαταθήκην τῶν πατέρων, ὅτι ἡ θεία χάρις εἶναι ἄκτιστος ὡς κατὰ φύσιν ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ καὶ κατὰ τὸν ἅγιον Ἰσαάκ «ὡς δόξα τῆς φύσεως αὐτοῦ»⁸². Ἐὰν δὲ εἴπῃ κανεὶς ἄκτιστον μόνον τὸν Θεόν, ἔχει συμπεριλάβει καὶ ὅλας τὰς φυσικὰς ἐνεργείας του. Τί χρειάζεται λοιπὸν περαιτέρω νὰ ζητοῦμεν καὶ νὰ διαιρῶμεν;

18. Ἀλλ’ ὁ κενόφρων οὗτος, μυημένος εἰς τὰ μυστικὰ τοῦ Σατανᾶ καὶ θεωρῶν δυσσεβῶς κτιστὰς τὰς θείας ἐνεργείας, κηρύσσει δολίως μίαν μόνον ἄκτιστον θεότητα, τὴν θείαν φύσιν, ὥστε νὰ γίνῃ πειστικὸς ἀπὸ τοὺς μὴ γνωρίζοντας τὰς Γραφάς, ὅταν ἀποφαίνεται τὰς θείας ἐνεργείας κτιστάς, μάλιστα δὲ ὅταν διαιρῇ κακῶς τὴν θεοποιὸν χάριν τοῦ παναγίου Πνεύματος ἀπὸ τὴν ὑπερούσιον ἐκείνην φύσιν. Ἀντιληφθέντες λοιπὸν ἡμεῖς τὴν τοιαύτην πανουργίαν, δὲν συνεφωνήσαμεν καθόλου μὲ τὰ ὑπ’ αὐτοῦ προτεινόμενα, μᾶλλον δὲ οὔτε κἂν νὰ εἴπωμεν κάτι πρὶν ἀπὸ τὴν ἀκριβῆ διερεύνησιν δὲν ἐκρίναμεν πρέπον· ἀντιθέτως δὲ τὸν προεκαλέσαμεν εἰς συζήτησιν, διὰ νὰ φανερωθῇ ἡ εὐσεβὴς ἄποψις. Ἐκεῖνος δὲ ἐμούδιασε καί, πίστευσε, δὲν ἐτόλμησεν οὔτε νὰ γρύξῃ ἐπὶ παρουσίᾳ πολλῶν προσώπων. Ἐὰν δὲ τώρα κηρύσσῃ ἐναντίον μας πονηρὰ ἀπὸ αὐτοῦ, μᾶς γίνεται πρόξενος χαρᾶς καὶ πολλοῦ μισθοῦ εἰς τοὺς οὐρανούς. Διὰ τοῦτο καὶ εἰς τὸν παραγγείλαντα λέγομεν ταῦτα, ‘Κύριε, μὴ τοῦ ὑπολογίσῃς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην’, μολονότι πονοῦμεν διὰ τοὺς βλαπτομένους. Ὅτι αὐτὰ οὕτως ἔχουν δύνανται νὰ ἐπιβεβαιώσουν σχεδὸν ὅλοι οἱ ἐδῶ.

19. Μετὰ ὅμως τὴν ἀποδημίαν ἡμῶν εἰς τὸ Ἅγιον Ὅρος, ὅπου συνετάξαμεν καὶ Τόμον⁸³ εἰς ἑπτὰ κεφάλαια πρὸς τὰ παρ’ αὐτοῦ γραφέντα ἐναντίον τῶν ὀρθοδόξων, ὑπογεγραμμένον ἀπὸ τὸν ὁσιώτατον πρῶτον, τοὺς ἡγουμένους, τοὺς διακεκριμένους γέροντας καὶ τὸν ἱερώτατον μητροπολίτην Ἱερισσοῦ, συμφωνήσαντας ὅλως αὐτοὺς μὲ ἡμᾶς καὶ ἀποφανθέντας νὰ μὴ παραδέχωνται εἰς κοινωνίαν τὸν μὴ συμφωνοῦντα, ὁποιοσδήποτε καὶ ἂν εἶναι· μετὰ τοῦτο λοιπόν, ἦτο δυνατὸν νὰ μεταβῶμεν ἀμέσως εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν· ἀλλὰ πρῶτον μὲν ἐσκέφθην ὅτι ὁ Θεὸς τῶν Πατέρων θὰ ἐγείρῃ καὶ ἐκεῖ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι θὰ ὁμιλήσουν ὑπὲρ αὐτῶν, ἔπειτα δὲ ἔλεγον καὶ τοῦτο μέσα μου· ‘ἃς ἐπιτρέψωμεν εἰς ἐκεῖνον τὸν ταλαίπωρον νὰ ἀναπνεύσῃ ὀλίγον μὲ τὰς κενὰς ἐλπίδας, μὴ τυχὸν γίνῃ καὶ αὐτόχειρ’. Διότι τὸν ἤκουσα ἐγὼ ἐδῶ παρόντα νὰ λέγῃ μὲ τὸ στόμα του ὅτι πολλάκις ἐκινδύνευσε νὰ διαρραγῇ ἀπὸ τὴν ἀμηχανίαν καὶ τὸν θυμόν. Τότε ἀπὸ οἶκτον πρὸς αὐτόν, τοῦ εἶπα ὅτι δὲν ὑπάρχει τίποτε ἄλλο νὰ μᾶς βιάζῃ νὰ ἀντιδικῶμεν σφοδρῶς πλὴν τοῦ ὅτι λέγει αἱρετικοὺς τοὺς μοναχούς, καὶ ἂν ἀφ’ ἑνὸς μὲν ἐγκαταλείψῃ τοῦτο καὶ τὰ πρὸς τοῦτο συγγράμματα, ἀφ’ ἑτέρου δὲ ἰσχυρισθῇ ὅτι δὲν εἶναι καλῶς πληροφορημένος εἰς τὰς μεθόδους αὐτῶν, θὰ σταματήσῃ ἡ ἀντιλογία. Τοῦτο εἶπα ἐγὼ πρὸς αὐτόν. Αὐτὸς δὲ μὲ ἐπήνεσε καὶ ὑπεσχέθη νὰ πράξῃ οὕτως. Ἐνώπιον δὲ τοῦ μεγάλου διοικητοῦ, παρευρισκομένου ἐπίτηδες μὲ ἡμᾶς, ὑπεσχέθη ὅτι θὰ τροποποιήσῃ τὰ κατὰ τῶν μοναχῶν συγγράμματα, πρῶτον δὲ ἀπὸ ὅλους θὰ ὑποδεικνύῃ εἰς ἐμὲ εἰς σχέδια τὰ τροποποιημένα, καὶ ἂν μοῦ φανῇ ὅτι χρειάζονται περαιτέρω τροποποίησιν, ὥστε νὰ μὴ θίγουν κανένα, θὰ πεισθῇ καὶ θὰ τὰ τροποποιήσῃ (δὲν εἶχε φανερωθῆ ἀκόμη τότε νὰ ἔχῃ μανίαν καὶ κατ᾿ ἐμοῦ), ἀλλ’ ὑπεσχέθη μὲν ταῦτα, ἔγραψε δὲ αὐτὰ τὰ ὁποῖα βλέπεις˙ διότι ἀπὸ ἐκείνην τὴν στιγμὴν ἐπέπεσεν ὁλόκληρος ἐναντίον μου˙ αὐτὰ δὲ ἔχομεν καὶ ἡμεῖς δίπλα μας καὶ ἐξετάζομεν, ὡσὰν νὰ συνελάβαμεν τέκνα ἀλλοφύλων. Δὲν θὰ μοῦ ἀρκέσῃ δὲ ὁ χρόνος νὰ διηγηθῶ τὰ εἰς τὸ μεταξὺ συμβάντα καὶ πῶς δὲν κατώρθωσε νὰ ἐκφύγῃ ἀπὸ τὰς χεῖράς μου. Ἐμπράκτως λοιπὸν ἐδείχθη τώρα ὅτι περισσότερον θὰ τὸν ἐλεήσῃ ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος μὲ τὴν χρῆσιν σφοδροτέρας ἀντιθέσεως θὰ διασπάσῃ τελείως τὰ πονηρὰ αὐτὰ συγγράμματα· διότι δὲν θὰ ἠρεμήσῃ, ἂν ἁπλῶς νυσσόμενος ἀπὸ ἐκείνους καὶ ἀναμένων νὰ διαθέση μερικοὺς κακῶς.

20. Κράτησέ μου λοιπόν, παρακαλῶ, τὸ πονηρὸν βιβλίον καὶ τὸν πατέρα του· διότι θὰ κινηθῇ πρὸς φυγήν, ὅταν πληροφορηθῇ ὅτι ἔρχομαι· θὰ ἔλθω δέ, ἐὰν θέλῃ ὁ Θεός, μαζὶ μὲ τὸν κράτιστον καὶ ἅγιον αὐτοκράτορα ἡμῶν, διὰ νὰ πατάξωμεν τὸν ἄνδρα καὶ τὸν θεραπεύσωμεν μὲ τοὺς λόγους. Ὅμως μοῦ ἔρχεται νὰ θαυμάζω περισσότερον ἀπὸ πᾶν ἄλλο, πῶς σᾶς ἐξηπάτησεν ἐπιληφθεὶς ὁ ἄνθρωπος αὐτὸς ὡσὰν κάποιου νέου πράγματος γραφέντος ἢ λεχθέντος, συνέθεσε τὸ περὶ διθεΐας ἔγκλημα. Γνώριζε καλὰ ὅμως ὅτι τοῦτο εἶναι τὸ ἴδιον μὲ ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον λέγει ἀπὸ τὴν ἀρχήν, πρὶν μᾶς συναντήσῃ, καὶ μέχρι τέλους, ὅτι «ἐπειδὴ λέγετε ὅτι κάποιος ἀπὸ τοὺς σημερινοὺς ἢ ἀπὸ τοὺς παλαιοτέρους εἶδε τὸν Θεόν, εἶναι δὲ ὁ Θεὸς ἀόρατος, ἄρα ὑπάρχουν δύο θεοὶ καὶ θεότητες, ὁρατὸς καὶ ἀόρατος, ὑφειμένος καὶ ὑπερκείμενος». Νομίζει δὲ ὅτι τότε θὰ ὁμιλήσωμεν καλῶς, ὅταν εἴπωμεν ὅτι τὸ φῶς τὸ ὁποῖον περιέστραψεν εἰς τὸ Θαβὼρ τοὺς ἀποστόλους καὶ ἡ τοιαύτη ἔλλαμψις καὶ χάρις εἶναι ἡ κτιστὸν φάσμα βλεπόμενον διὰ τοῦ ἀέρος, ἢ πλάσμα πλασσόμενον φαντασιωδώς, χειρότερον ἀπὸ πᾶν νόημα καὶ τελείως ἀνωφελὲς εἰς λογικὴν ψυχήν, ὡς προσῆκον εἰς φαντασίαν παρὰ εἰς αἴσθησιν, σύμβολον δέ, ὄχι ἀπὸ ἐκεῖνα τὰ ὁποῖα θὰ ἠδύνατο νὰ εἴπῃ κανεὶς ὡς ὑφιστάμενα ἢ ὡς ὑπάρχοντα εἰς κάτι ὑφιστάμενον, ἀλλὰ ἐνίοτε παρουσιαζόμενον ὡσὰν νὰ φαίνεται, ἀλλὰ μὴ ὑπάρχον ποτέ, ὡς τελείως ἀνύπαρκτον.

21. Ἡμεῖς δὲ δὲν ἐδιδάχθημεν οὕτω. Λέγομεν δὲ τοῦτο, ὅτι, ἐὰν κανεὶς δείξῃ ὅτι μὲ τὰ συγγράμματά μας καινοτομοῦμεν καὶ ὅτι γράφομεν ἢ φρονοῦμεν κάτι ἀντίθετον ἀπὸ τὰ λεχθέντα καὶ παραδεδεγμένα ἀπὸ τοὺς πατέρας, τοῦτον θὰ δεχθῶμεν ἡμεῖς εἰς διορθωτὴν ἡμῶν διὰ τὰ ἀκούσια σφάλματά μας καὶ θὰ ὑποκύψωμεν εἰς αὐτὸν μὲ ὅσην εὐχαρίστῃσιν δύνασαι νὰ φαντασθῇς συμφωνοῦντες δὲ μὲ τοὺς ἁγίους, ἐὰν κανεὶς θέλῃ νὰ μᾶς κακολογήσῃ ἢ νὰ μᾶς κακομεταχειρισθῇ, προθύμως θὰ ὑποφέρωμεν καὶ τοῦτο, διὰ νὰ συμμερισθῶμεν μὲ τοὺς ἁγίους καὶ τὴν εὐλογίαν καὶ τὴν ἐν Θεῷ εὐεργεσίαν. Δὲν θὰ παύσωμεν δὲ ἐθελουσίως νὰ ἀντιλέγωμεν πρὸς τὸν κατήγορον αὐτῶν. Διότι γνώριζε ὅτι πρὸς τοὺς ἁγίους ἔχει ἐγερθῆ ὁ πόλεμος καὶ ἀναφέρεται ἡ ὕβρις τῆς διθεΐας, καθ’ ὅσον ὁ κενόφρων οὗτος νομίζει ὅτι ἀπὸ αὐτῶν τοὺς λόγους ἐξάγεται ἡ διθεΐα˙ θέλων δὲ νὰ διαφύγῃ τὴν προσοχὴν τῶν ἀκουόντων προβάλλει ὡς πρόφασιν ἄλλοτε μὲν πρὸσωπα ἀνωνύμως, ἄλλοτε δὲ ἕνα ἀπὸ ἡμᾶς, ἄλλοτε δὲ κάποιον ἀπὸ ἐκείνους τοὺς παλαιοὺς αἱρετικούς. Κανεὶς λοιπὸν ἃς μὴ ἐξαγάγῃ λόγῳ δειλίας ἑαυτὸν ἀπὸ τὴν πλαστὴν κατηγορίαν˙ διότι καὶ αὐτὸς θὰ ζημιωθῇ μὲ τὸ νὰ ἐξαιρέσῃ ἑαυτὸν ἀπὸ ἐκείνην τὴν συμφωνίαν καὶ τὸν χορὸν τῶν ἁγίων καὶ τὸν ἀφρόνως προκρίναντα νὰ διασπάσῃ τὸν χορὸν ἐκεῖνον καὶ νὰ ἁμαυρώσῃ τὴν θαυμαστὴν συμφωνίαν θὰ ζημιώσῃ, προξενῶν εἰς αὐτὸν ὄχι μικρὸν θάρρος.